هویت انقلاب سال 57، نه شرقی - نه غربی بود. دلیلش این بود که مردم ایران درگذر زمان هم از شرق و هم از غرب آسیب جدی دیده بودند. روسیه از اواخر دوره صفویه و با سقوط اصفهان به دست محمود افغان و به دنبال شکستن هیبت و هیمنه دولت قدرتمند صفویه، هوای فتح ممالک محروسه ایران را در سر پروراند.
ظهور پطرکبیر در روسیه و «تز شستن چکمه‌های سربازان روس در آب‌های خلیج‌فارس» در وصیت‌نامه پطر مشهود و مشهور است. هرچند که عده‌ای بر این باور هستند که وصیت‌نامه پطر جعلی است، اما تمامی اقدامات تزارهای روسیه و متعاقباً اقدامات سران کمونیست شوروی و رهبران جدید روسیه بعد از فروپاشی، نشان‌دهنده حرکت در جهت تحقق وصیت‌نامه پطرکبیر است.
جنگ‌های ایران و روس در قرن نوزدهم و جدایی بیش از 600 هزار کیلومترمربع از خاک اصلی ایران، برابر عهدنامه‌های ظالمانه «گلستان» و «ترکمانچای» و جدایی آسیای مرکزی با عهدنامه «آخال» و جدیت روسیه تزاری در جداسازی افغانستان با عهدنامه «پاریس»، میخ‌های محکمی بر جدایی سرزمین‌های اصلی ایران از مام وطن ایران شد.
دخالت روس در ایران
بعد از تحمیل مرزهای فعلی در شمال شرقی و غربی کشور مسئله دخالت روس‌ها در امور داخلی ایران در سال‌های بعدی کاملاً پیدا بود. از مقابله روس‌ها در مسائل مشروطه خواهان آذربایجان و اعدام انقلابی ثقه‌الاسلام تبریزی، علی موسیو و پسران و پناه دادن به محمدعلی شاه در سفارت روس در تهران و دیگران همراهان او در عاشورای 1330 هجری قمری (9 دی‌ماه 1290 هجری شمسی) که پنج سال بعد از مشروطه بود و حوادث مشهد که نگارنده بعداً به آن‌ها می‌پردازد.
ماجرای مورگان شوستر آمریکایی
اولتیماتوم روسیه به ایران بعد از استخدام مورگان شوستر آمریکایی که می‌رفت به وضع مالیه ایران سروسامانی بدهد ازجمله دخالت‌های آشکار روس‌ها در امور داخلی ایران است.
«مورگان شوستر» و چهار مستشار آمریکایی برای اصلاح امور دارایی، خزانه‌داری، دادگستری و ژاندارمری به استخدام اداری در ایران درآمدند. این گروه در اردیبهشت‌ماه سال 1290 وارد تهران شدند و مجلس و دولت به شوستر اختیار تام دادند و او را به سمت خزانه‌دار کل منصوب کردند. اصلاحات شوستر در تضاد با منافع روسیه و انگلیس قرار داشت که کارشکنی‌ها شروع شد و دولت روسیه به همراه دولت انگلیس به ایران اولتیماتوم داد که شوستر را اخراج کند. مجلس و مردم با پذیرش اولتیماتوم مخالف بودند و روحانی نامی مشروطه، «ملا محمدکاظم خراسانی» برای ایستادگی مقابل اولتیماتوم با جمعی از علما رهسپار تهران شدند. روسیه وارد کارزار شد و ناصر الملک نایب‌السلطنه را وادار کرد که مجلس را منحل کند.
اشغال زنجان، قزوین و رشت
دخالت در امور ایران به آنجا رسید که نیروهای روس، شهرهای قزوین، زنجان و رشت را اشغال کردند و اشغال تبریز به اعدام «ثقه‌الاسلام» و یارانش منتهی شد. وقتی رسیدن نیروهای روسیه به تهران نزدیک بود، «ناصر الملک» به اجبار اولتیماتوم را پذیرفت و مورگان شوستر از ایران اخراج شد.
حمله روس‌ها به حرم رضوی
در محرم 1330 هجری قمری در پی حوادث مشهد که درگیری‌هایی بین طرفداران و مخالفان محمدعلی شاه بود، روس‌ها به بهانه دفاع و حمایت از اتباع خود با توپخانه و تجهیزات کامل وارد مشهد شدند و حمله به حرم حضرت رضا (ع) آغاز شد. طی این حمله 92 گلوله توپ و دویست عدد گلوله توپ بزرگ به حرم مطهر شلیک شد. سربازان روسیه با تصرف صحن قدیم و مسجد گوهرشاد وارد روضه منوره حضرت امام رضا (ع) شدند و به ضرب‌وجرح و کشتار زوار پرداختند. حمله روس‌ها به حرم مطهر را عاشورای دوم و آشوب آخرالزمان می‌نامند. در پی این حمله خسارات فراوانی به گنبد حرم و گلدسته‌ها وارد آمد که تصاویر آن موجود است. برخی از محققان تعداد کشته‌شده‌ها را 800 نفر نوشته‌اند، ولی گزارش رسمی وزارت امور خارجه تعداد کشته‌شدگان در حرم مطهر را 550 نفر گزارش کرده است.
قرارداد 1921
با وقوع انقلاب اکتبر روسیه و با نگاه اولیه لنین به قراردادهای استثماری تزارها، قرارداد 1921 با ایران بسته شد. متأسفانه دولت مرکزی قدرتمندی در ایران وجود نداشت که از شرایط انقلابی در روسیه شوروی سود ببرد و تنها غرامت جنگی که هرساله از عهدنامه ترکمانچای گرفته می‌شد و اجازه کشتی‌رانی در دریای خزر به‌صورت مساوی باقی بود. موضوعی که باید به‌طورجدی به آن پرداخت تا سهمیه ایران از این دریا حداقل برابر با قرارداد 1921 معین و مشخص باشد، نه قراردادهایی که امروزه از آن صحبت می‌شود و سهم ایران در آن کمتر از 50% است.
قرارداد 1940
در سال 1940 قرارداد جدی نوشته شد که تااندازه‌ای لطف قرارداد 1921 را گرفت؛ اما انقلاب اسلامی وضعیت جدیدی در منطقه به وجود آورده بود و شوروی که به روسیه تبدیل‌شده بود درصدد اخراج آمریکا از ایران برآمد. اشغال سفارت آمریکا در تهران در سال 1358 و برنامه هسته‌ای ایران ستاره اقبال روس‌ها را در ایران پررنگ کرد. با دور شدن آمریکا از ایران وضعیتی استثنایی برای روسیه ایجادشده بود. به دنبال این فضای جدید برجام که می‌توانست دروازه‌های دنیا را به روی ایران باز کند، به شهادت دکتر محمدجواد ظریف با بازی روسیه به بن‌بست رسید که تا امروز ادامه دارد.
شکسته شدن هژمونی روسیه
حمله روسیه به اوکراین شرایط جدیدی برای روس‌ها ایجاد کرده و هیمنه روسیه در جهان شکسته شده است. امروز روسیه به دنبال فرصت‌های جدیدی است؛ اما متأسفانه ایران با توجه به پیشینه تاریخی خود همچنان قصد ندارد تعادل در روابط خارجی به وجود آورد و بر اسب مهارناپذیر روس لگام زند. پایان جنگ اوکراین که به هر صورت شکست سیاسی روسیه را در پی خواهد داشت موقعیتی تازه است که دولت‌مردان ایران باید از آن سود ببرند وگرنه روسیه که ظرف 200 سال گذشته همواره از کارت ایران سوءاستفاده کرده است، بازهم کار خود را تکرار می‌کند.
(این نوشتار ادامه دارد)