امان الله قرائی مقدم، جامعه شناس
اولین مواجهه معنایی ما با واژه فقر در جامعه عبارت است از تعریف نوع زندگی افرادی که به دلیل کم برخورداری از منابع و امکانات، زندگی محدود و کم برخوردار دارند.
تعریفی فقرا گروهی از اعضای جامعه هستند که کیفیت پایین زندگی و کم بودن امکانات زندگی آن ها این گروه را از بقیه جامعه مجزا می کند. چون فقر به طور مستقیم با کمبود منابع ارتباط دارد؛ میزان دسترسی افراد به کالا و خدمات در تعیین شاخص های مربوط به فقر نقش مهی ایفا می کند.
هر چه سطح دسترسی فرد به درآمد، ثروت، امکانات، کالا و خدمات پایین تر است، آن شخص فقیرتر است. سطح دسترسی کم به منابع تعیین کننده خط فقر است که به آن اشاره شد.
وقتی فقر بر اساس میزان دسترسی افراد به نیاز های ضروری روزانه اندازه گیری شود به شاخصی به نام "فقر مطلق" می رسیم. یک حداقلی برای زندگی در اقتصاد تعیین می شود که هر کسی کمتر از آن میزان درآمد داشته باشد زیر "خط فقر" و یا در شرایط "فقر مطلق" تعریف می شود.
البته فقر محصول عملکرد سیستم اجتماعی و اقتصادی است که شکاف ها را وسعت داده و موجب شده بخشی از جامعه دسترسی کمتری به منابع داشته باشند.
در فقر نسبی مساله بیشتر از این منظر و از نگاه اجتماعی بررسی می شود. برای محاسبه این مفهوم دست به مقایسه بین گروه های مختلف می زنیم. در این محاسبه شاید وضعیت معیشتی یک فرد نسبت به فرد دیگر بهتر باشد ولی هر دو با توجه به میزان دسترسی به نیاز های ضروری روزانه در موقعیت فقر مطلق تعریف شوند. ولی این دو فرد از نظر نابرابری اجتماعی و از نظر طبقات اجتماعی شرایط یکسانی ندارند.
همینطور در سطح درآمدی بالا هم می بینیم وضعیت افراد در شاخص فقر نسبی متفاوت از هم است. با وجود اینکه در فقر مطلق نیستند و ضروریات زندگی آن ها تامین می شود، ولی وقتی دست به مقایسه می زنیم می بینیم طبقات اجتماعی آن ها متفاوت از هم است. یکی اجاره خانه بالایی دارد و دیگری مشکل مسکن ندارد که در فقر مطلق نیستند ولی هزینه بالای اجاره خانه، فرد را در موقعیت فقر نسبی قرار داده است.
چون تعداد افراد یک خانواده و کسانی که با هم زندگی می کنند، هزینه های مشترکی دارند و به طور مثال در هزینه مسکن مشترک هستند یا در برخی خدمات هزینه های مشترک دارند از این رو واحد تعیین شاخص در مورد فقر خانوار است و فرد را به طور جداگانه در نظر نمی گیریم.
امروز به دلیل تورم بالا در کشور حتی افرادی که در محاسبات فقر مطلق دیده نمی شوند هم در فقر نسبی به چشم می آیند. چون تورم موجب شده قدرت خرید کمتری داشته باشند و به دلیل هزینه بالای مسکن به دهک های پایینتر یا طبقات پایین تر جامعه نزول کنند.
این افراد که عموما از طبقه متوسط هستند به کل از امکانات زندگی محروم نیستند ولی به دلیل تورم بالا و ثابت بودن درآمدهایشان در تداوم زندگی به سبک پیشین خود دچار مشکل شده اند و نمی توانند استاندارد های زندگی خود را پیاده کنند. با در نظر گرفتن تعریف فقر نسبی می شود گفت حدود 70% از مردم ایران زیر خط فقر نسبی هستند.