عرمان چته
22 آگوست 2022
برگردان و کوتاه سازی علی‌اصغر شهدی
Asghar.shahdi@gmail.com
فرات، طولانی‌ترین رودخانه غرب آسیا، منبع درگیری‌های کنونی و آینده بین ترکیه و همسایگانش است. آنکارا از این پتانسیل برای قدرت‌نمایی در منطقه استفاده می‌کند.
در 5 آبان 1400 (27 اکتبر 2021) جنگ شانگ، معاون نماینده دائم چین در سازمان ملل متحد در نشست شورای امنیت سازمان ملل درباره سوریه و ترکیه و نقش آن در سوریه اظهاراتی غیرمنتظره کرد. او ترکیه را به «تهاجم غیرقانونی به شمال شرق سوریه» و «قطع خدمات آب به این کشور» متهم کرد.
مناقشات آب بین ترکیه از یک‌سو و سوریه و عراق (و اخیراً ایران) از سوی دیگر همواره یکی از مهم‌ترین مشکلات امنیتی در این بخش از غرب آسیا بوده است.
سابقه اختلاف
قدرت‌های متفقین و جمهوری تازه تأسیس ترکیه پیمان صلح لوزان را در سال 1923 امضا کردند. در این معاهده یک‌بند در مورد رودخانه‌های فرات و دجله وجود دارد که ترکیه باید قبل از انجام هرگونه عملیات هیدرولیکی با همسایگان خود سوریه و عراق مشورت کند.
با این حال، مشکل با پروژه سد کبان ترکیه در سال 1343 (1964) به وجود آمد. این سد برق آبی - اولین سد بزرگی است که بر روی فرات ساخته شد - عراق و سوریه نگرانی‌هایی را در مورد کاهش سطح آب رودخانه ابراز داشتند.
در سال 1379 (1990) ترکیه برای یک ماه تمام آب‌های فرات را برای پر کردن سد آتاتورک مهار کرد. بغداد و دمشق واکنش تندی به این اقدام نشان دادند و آنکارا را به استفاده از آب فرات برای اهداف سیاسی متهم کردند.
تسلیحاتی کردن آب
ترکیه همواره این ادعا را رد می‌کند که از منابع آب به عنوان یک سلاح سیاسی استفاده کرده است. اما پس از توافق امنیتی مشترک با سوریه، حکمت وزیر خارجه سابق ترکیه تأکید کرد که تعهدات ترکیه مشروط به وفاداری سوریه به توافق است.
در سال 1366 (1987) تور گوت اوزال رئیس‌جمهور وقت ترکیه دمشق را تهدید کرد که در صورت ادامه حمایت از پ‌ک‌ک که آنکارا و آمریکا و اتحادیه اروپا آن را یک سازمان تروریستی می‌دانند، دسترسی به فرات را قطع خواهد کرد.
سلیمان دمیرل رئیس‌جمهور وقت ترکیه با پذیرش دکترین حقوقی حاکمیت مطلق ارضی اعلام کرد که «منابع ترکیه متعلق به ترکیه است. منابع نفتی مال آن‌هاست (اعراب). ما نمی‌گوییم که منابع نفتی آنها را به اشتراک می‌گذاریم و آنها نمی‌توانند بگویند که منابع آبی ما را به اشتراک می‌گذارند.»
جنگ سوریه
امروزه منابع آب سوریه را می‌توان در سه منطقه تحت کنترل تقسیم کرد: تحت کنترل دولت سوریه، گروه‌های جهادی موردحمایت ترکیه و دولت خودمختار و موردحمایت آمریکا.
در اردیبهشت 1393 (مه 2014) آنکارا شروع به کاهش تدریجی جریان آب فرات طی شش روز کرد. نتیجه کاهش 1.6 میلیارد مترمکعبی در دریاچه اسد و نیروگاه برق آبی در نزدیکی آن بود که عملیات هشت توربین را به سه توربین کاهش داد.
پرفسور ترک اوزکان گوکجان در این باره گفت: «سازمان ملل، دولت سوریه و گروه‌های کرد، ترکیه را مسئول مهار آب‌های فرات می‌دانند». با این حال، او فکر می‌کند که مشکل آب یک ابزار سیاسی در دست ترکیه است.
همچنین بهبود اخیر در روابط دیپلماتیک بین اسرائیل و ترکیه منجر به تلاش‌های مشترک احتمالی آنها برای اطمینان از اینکه سوریه یک کشور ضعیف و محروم از منابع اولیه باقی می‌ماند، می‌شود.
به گفته سوئدان، منافع ترکیه و اسرائیل در سوریه به هم نزدیک شده است. با نگاه به تاریخچه روابط اسرائیل و ترکیه، جاه‌طلبی‌ها و اهداف آنها در منطقه و منافع آنها در سوریه و منابع آن، می‌توان آنها را به سهولت مشاهده کرد.
آب، رکن امنیت ملی
به غیر از اقتصاد، داغ‌ترین مسئله داخلی در ترکیه مسئله پناهندگان است. هم دولت و هم مخالفان اکنون آشکارا در مورد بازگرداندن پناه‌جویان سوری به کشورشان صحبت می‌کنند. اما به نظر می‌رسد عوامل طبیعی مانند خشک‌سالی و سیاست آبی ترکیه موضوع را پیچیده‌تر کرده است.
بر اساس گزارش دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل، «از فروردین/ اردیبهشت 1400 (آوریل/مه 2021) وضعیت انسانی در شمال شرقی حلب و همچنین در استان‌های دیر الزور، الحسکه و الرقه به دلیل کاهش قابل‌توجه دسترسی به آب وخیم‌تر شده‌اند.» مقامات ترکیه مدعی هستند که تصرف تل رفعت بازگشت آوارگان سوری را تسهیل می‌کند.
پروفسور گوکجان تأکید می‌کند که منابع آب دارایی‌های امنیت ملی در غرب آسیا هستند: «این امکان وجود دارد که در کوتاه مدت تنش‌ها و درگیری‌های مرتبط با آب بین کشورهای خاورمیانه بیشتر شود.» با ادامه اهداف بلندپروازان ترکیه در قبال منطقه و کمبود آب، احتمالاً شاهد درگیری‌ها بر سر منابع آب خواهیم بود.