جنگ ایران و عراق جنگی بود که در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ با تهاجم عراق به ایران آغاز و به یک جنگ تمام عیار تبدیل شد که حدود هشت سال به طول انجامید.جنگ ایران و عراق(۱۳۵۹–۱۳۶۷)یکی از طولانی‌ترین و ویرانگرترین جنگ‌های قرن بیستم بود که با حملهٔ صدام حسین به خاک ایران آغاز شد. او تصور می‌کرد که با یک یورش برق‌آسا می‌توان بخش‌های نفت‌خیز خوزستان را گرفت و هژمونی عراق را در خلیج فارس تثبیت کرد. اختلافات تاریخی بر سر اروندرود، همراه با جاه‌طلبی‌های صدام، زمینهٔ این تصمیم را فراهم کرد.
در نخستین ماه‌های جنگ، نیروهای عراق تا اعماق خوزستان پیشروی کردند و خرمشهر را پس از نبردی خونین گرفتند. اما مقاومت مردمی و بسیج سپاه و ارتش باعث شد تهاجم متوقف شود. آبادان محاصره نشد و در عمل، جبهه به بن‌بست رسید. نیروی دریایی و هوایی ایران نیز توانستند برتری خود را در خلیج فارس حفظ کنند.
از سال ۱۳۶۰ ورق به سود ایران برگشت. پس از عزل بنی‌صدر، هماهنگی ارتش و سپاه بیشتر شد و ایران توانست با عملیات‌های متعدد محاصرهٔ آبادان را بشکند و سرانجام در سوم خردادماه ۱۳۶۱ خرمشهر را آزاد کند. این پیروزی نقطهٔ عطفی بود و ایران تقریباً همهٔ سرزمین‌های اشغالی را بازپس گرفت. اما از این پس، هر تهاجم ایران به خاک عراق برای فتح بصره یا رسیدن به بغداد با سد مستحکم دفاعی عراق، برتری آتش توپخانه، نیروی هوایی و به‌ویژه سلاح‌های شیمیایی مواجه شد.
سال‌های میانی جنگ شاهد عملیات‌های پرهزینهٔ ایران در هور، مجنون و کردستان بود که به دستاورد بزرگی منجر نشد. از ۱۳۶۳ به بعد، عراق استفادهٔ گسترده از گازهای شیمیایی را آغاز کرد. همزمان «جنگ نفتکش‌ها» و «جنگ شهرها» با بمباران موشکی و هوایی، تلفات غیرنظامی را بالا برد.
یکی از نمونه‌های تکان‌دهندهٔ استفاده از سلاح‌های شیمیایی در طول جنگ، حمله به شهر حلبچه در اسفند ۱۳۶۶ بود. در این حمله، هواپیماهای عراقی مخلوطی از گازهای خردل و اعصاب را بر فراز مناطق مسکونی رها کردند که به مرگ فوری هزاران غیرنظامی ــ عمدتاً زنان و کودکان ــ انجامید. خیابان‌های شهر مملو از اجساد خانواده‌هایی شد که در حال فرار جان باختند و آثار آن حمله سال‌ها بعد نیز در قالب بیماری‌ها و مشکلات ژنتیکی باقی ماند. این جنایت یکی از فجیع‌ترین نمونه‌های کاربرد گستردهٔ تسلیحات شیمیایی علیه جمعیت غیرنظامی در قرن بیستم به شمار می‌رود.
عملیات بیت‌المقدس از ۲۰ اردیبهشت تا ۶ خرداد ۱۳۶۱ اجرا شد و نقطهٔ عطف جنگ به‌شمار می‌آید. نیروهای ارتش و سپاه در چند مرحله از کارون عبور کردند، خطوط دفاعی عراق را در غرب خوزستان شکستند و در نهایت در ۳ خرداد ۱۳۶۱ خرمشهر را آزاد کردند. این عملیات، که به عقب‌نشینی گستردهٔ نیروهای عراقی از خاک ایران انجامید، توازن روانی و نظامی جنگ را تغییر داد و ابتکار عمل را برای مدتی به‌دست ایران سپرد.
عملیات والفجر ۸ (فتح فاو) در شامگاه ۲۰ بهمن ۱۳۶۴ با عبور غافلگیرانهٔ نیروهای ایرانی از شط‌العرب زیر باران و مه آغاز شد و با تصرف شبه‌جزیرهٔ فاو در ۲۹ بهمن ۱۳۶۴ به اوج رسید. ایران با تکیه بر عملیات آبی–خاکی شبانه و مهار برتری آتش و هوایی عراق، سرپل مهمی در جنوب به‌دست آورد و خطوط تدارکاتی بصره را تهدید کرد. حفظ فاو برای ماه‌ها، عراق را به واکنش‌های سنگین واداشت و وزن سیاسی–نظامی جنگ را به‌طور محسوسی جابه‌جا کرد.
در سال ۱۳۶۵، ایران با عملیات کربلای ۵ بزرگ‌ترین حمله خود را به بصره انجام داد و حتی تا شلمچه پیش رفت، اما با مقاومت شدید و حملات شیمیایی عراق متوقف شد. در ۱۳۶۷، عراق با تجمیع نیروی عظیم و پشتیبانی خارجی، ضدحملات پی‌درپی را آغاز کرد: بازپس‌گیری فاو ظرف دو روز، شکست خطوط ایران در مجنون و هور و بازگرداندن برخی دستاوردهای ایران در مدت کوتاه.
سرانجام پس از سرنگونی هواپیمای مسافربری ایران‌ایر توسط ناو آمریکایی و فشار شدید جبهه ها، ایران در تیر ۱۳۶۷ قطع‌نامهٔ ۵۹۸ شورای امنیت را پذیرفت و در مرداد همان سال آتش‌بس برقرار شد.
عملیات مرصاد در روزهای ۴ تا ۶ مرداد ۱۳۶۷، اندکی پس از پذیرش قطع‌نامهٔ ۵۹۸، در غرب کشور رخ داد. در این عملیات، سازمان مجاهدین خلق با پشتیبانی عراق تهاجم گسترده‌ای را از مرز کرمانشاه آغاز کرد و در محور اسلام‌آباد غرب و کرمانشاه پیشروی نمود. اما نیروهای ارتش، سپاه و بسیج با سرعت وارد عمل شدند؛ ابتدا پیشروی مهاجمان در تنگهٔ چهارزِبر متوقف شد و سپس با حملات سنگین زمینی و هوایی، ستون‌های زرهی و نیروهای مهاجم در هم شکسته شد. طی سه روز نبرد، تهاجم به‌طور کامل دفع گردید و هزاران نفر از نیروهای سازمان کشته یا اسیر شدند. عملیات مرصاد عملاً آخرین رویارویی بزرگ نظامی در جنگ ایران و عراق بود و پایان رسمی جنگ را رقم زد.
نتیجه و پیامدها:
این جنگ حدود یک میلیون کشته، بیش از یک‌ونیم میلیون زخمی، میلیون‌ها آواره و خسارت مستقیم حدود ۳۵۰ میلیارد دلار بر جای گذاشت. در نهایت، عراق به اهداف سیاسی و مرزی خود نرسید و مرزها همان‌گونه باقی ماند که پیش از جنگ بود. اما ویرانی اقتصادی، اجتماعی و انسانیِ جنگ تأثیرات عمیقی بر دو کشور و منطقه گذاشت.