ستاره صبح آنلاین، فائزه صدر: ایران در کمربند گرم و خشک کره زمین قرار دارد. دهه های پس از انقلاب، به ویژه در دوران سازندگی و بعد تر در برنامه های توسعه پنج ساله، طرح های بزرگ سد سازی و انتقال آب با هدف توسعه کشاورزی، صنعتی و تأمین آب شرب گسترش یافتند. چالش‌هایی نظیر کاهش سطح آب های زیرزمینی و فرونشست زمین محصول نحوه مدیریت و تخصیص آب در دورانی است که بی توجه به سطح بالای تبخیر آب، ساخت سد و گرفتن عکس یادگاری در کنار آن سازه های عظیم را به سیاست بومی قنات و حفاظت از آب های زیر زمینی ترجیح دادیم.
دریاچه ارومیه
یکی از مناطقی که به شدت از ساخت سد و پروژه های انتقال آب لطمه دیده حوزه دریاچه ارومیه است. تاجاییکه امروز از آن دریاچه مشهور جز رنگی آبی در نقشه ها، چیزی به جا نمانده. درحالیکه تصمیمات پشت درهای بسته صورت می‌‌گیرند، مردم محلی تماشاگر تغییراتی هستند که با تصمیمات کلان رخ می‌دهند و زندگی شان را دگرگون می‌کنند. بحران آب در ایران به بحثی سیاسی تبدیل شده، اما خشکسالی، مهاجرت های زیست محیطی و نارضایتی های منطقه ای در این بخش از کشور نیز ظرفیت تبدیل شدن به بحران های امنیتی را نشان داده است.
هشدار کارشناسان
از چند دهه پیش کارشناسان محیط زیست و دلسوزان تاکید داشتند که با بهره برداری از سد‌ها دریاچه ارومیه خشک می‌شود. وقتی مسیر همه رودخانه‌ها به دریاچه بسته شود، "ارومو گولی" می‌ماند و بارش های مستقیم. چندی پیش از پل احداث شده روی دریاچه گذشتم، حتی اندک بارندگی اخیر نیز نتوانسته بود با جمع شدن کمی آب حالت باتلاقی ایجادکند. دریاچه ارومیه کاملا خشک شده بود. اما نمی‌توان در یک نگاه نسبت به وضعیت دریاچه قضاوت کرد، چون حدود بیست سال طول کشیده که کار دریاچه ارومیه به این نقطه برسد.
کاهش وسعت دریاچه
به گفته عیسی کلانتری، رئیس پیشین سازمان محیط زیست، پر آب ترین زمان دریاچه در سال های 74 تا 78 بود. که دریاچه ارومیه بیش از 30 میلیارد متر مکعب آب داشت. در شرایط نرمال با وسعت 5300 کیلومتری بستر دریاچه که امروز به 4300 کیلومتر رسیده است، عدد حجم آب 30 میلیارد متر مکعب بود.
امروز جنوب شرق دریاچه با رسوبات زرینه رود پر شده و با شیب منفی قابلیت احیا ندارد اما بستر 4300 کیلومتری دریاچه همچنان در امید روزهای پر آب است.
علت خشکیدن
زمانی که 5300 کیلومتر وسعت داشت، عمق متوسط دریاچه در حدود 4 متر بود. یعنی آب دریاچه حدود 20 میلیارد متر مکعب و در حد نرمال بود. در سال های 74 تا 78 این رقم بالای 30 میلیارد متر مکعب بود و حتی به رقم بالای 33 میلیارد متر مکعب رسیده بود. اما با پایان یافتن کار های عمرانی و بهره برداری از سد‌ها و آغاز برداشت آب برای توسعه کشاورزی دریاچه به مرور خشک شد.
محیط زیست اولیویت نبود
متأسفانه بروکراسی نهاد محیط زیست در کشور حداقل توجه خود را به مسئله آب معطوف کرد درحالیکه آب حیات است و بدون آب نه درخت نه گل و نه گیاهی وجود دارد و نه حیوان و نه محیط زیستی باقی خواهد ماند! در اطراف دریاچه ارومیه انگور جای خود را به سیب می‌داد و آبیاری دو برابر می‌شد. جو جای خود را به ذرت می‌داد و آب بری دو و نیم برابر می‌شد. توسعه چغندر جای خود را با کشت گندم عوض می‌کرد و آب بری دو و نیم برابر بالا می‌رفت. هم سطح زیر کشت اضافه می‌شد و هم نیاز آبی بیشتر از قبل بود.
دریاچه از نفس افتاد
نفس های دریاچه ارومیه در دوره‌ای به شماره افتاد که کارشناس آب در محیط زیست انگشت شمار بود و بیشترین توجه این مجموعه به حوزه حیات وحش یا بخش کشاورزی و بایولوژی معطوف شده بود.
به جای اینکه سازمان محیط زیست و بدنه کارشناسی اش درباره آینده تلخ اورمو گولی هشدار دهند، واقعیت‌ها از خارج از این سازمان به گوش مسئولین می‌رسید و مسئولین نمی‌دانستند چه باید بکنند؟! احیای دریاچه ارومیه که پروژه‌ای چند بعدی است، اما سرنوشت دریاچه ارومیه بدون مطالعه و تحقیق به پیشنهاد این استاندار و آن معاون واگذار شد. هر مسئولی می‌آمد، طرحی شروع می‌شد که عموما مطالعه جامعی نداشت و پای کارشناسی اش می‌لنگید. نمایندگان استان های آذربایجان شرقی و غربی در مجالس وقت نگران از دست رفتن تولید، کشاورزی و اشتغال بودند از این رو طرحیکه آب را از کشاورزی پس بگیرد و به بستر ارومیه بازگرداند مورد توجه واقع نمی‌شد. زمان کم بود و تقریبا هیچ تلاشی به جایی نرسیدند و دریاچه روز به روز خشک تر از قبل می‌شد.
امروز می‌دانیم که چه اتفاقی افتاد و می‌توان پیش بینی کرد که در آینده چه رخ خواهد داد. اگرچه هنور هم هیچ الگوی مشابهی در دنیا نداریم اما خود به مدلی تبدیل شدیم تا با عبرت گرفتن حاکمیت های بین‌المللی از اشتباهات ما، دیگر دریاچه های جهان پر آب بمانند.
امروز می‌دانیم که اگر دریاچه‌ای خشک شود زمستان‌ها 3 تا 4 درجه سردتر خواهد شد و تابستان‌ها همان مقدار گرم تر می‌شود. غبار نمکی ارومیه نادیده گرفتنی نیست. در سال 95 غبار نمکی در حوزه جنوب شرق و شرق دریاچه سبب شد زنبور عسل مقصد اش را گم کند. اگر زنبور عسل 7 تا 8 سال فعال نباشد، کشورزی در آن حوزه از بین می‌رود. خشکی دریاچه اثراتی برای انسان ها، حیوانات و گیاهانی خواهد داشت که در شهر‌ها و روستاهای اطراف زندگی می‌کنند. ما در حوزه 100 کیلومتری دریاچه ارومیه حدود 6 میلیون نفر جمعیت داریم.