تبادل دانشجویی
در بین‌المللی شدن دانشگاه‌های کشور نیز موضوع جذب دانشجویان بین‌المللی اهمیت زیادی دارد. وقتی از مرجعیت علمی صحبت می‌شود یعنی اینکه ایران باید مرکز ثقل و مکان اصلی مراجعه دانشجویان بین‌الملل قرار بگیرد. در حال حاضر، حدود ۶ میلیون دانشجو در سطح جهانی دارند از کشوری به کشور دیگر مهاجرت می‌کنند. البته ممکن است این مهاجرت موقت یا دائمی باشد. برآوردها نشان می‌دهد که در سال ۲۰۳۰ این آمار به ۹ تا ۱۰ میلیون نفر افزایش خواهد یافت. این امر بیانگر این است که در ۸ سال حجم عظیمی از جمعیت دانشجویی از کشوری به کشوری دیگر به‌قصد تحصیل و ارتقای جایگاه علمی خود در حرکت هستند که در دنیا تحت عنوان تبادل دانشجویی از آن نام می‌برند.
تحصیل ۹۴ هزار دانشجوی بین‌الملل در کشور
در حال حاضر حدود ۹۴ هزار دانشجوی بین‌المللی در دانشگاه‌های کشور در حال تحصیل هستند که روند به سمت افزایش این عدد در سال تحصیلی آینده است. ۹۹ درصد از این دانشجویان شهریه پرداز هستند و قاعدتاً افزایش این عدد می‌تواند اقتصاد آموزش عالی را تحت تأثیر خودش قرار دهد. ما الان با این عدد جزء ۲۰ کشور اول دنیا در پذیرش دانشجوی بین‌المللی هستیم. دانشگاه‌های ایران از جهت کیفیت آموزش در دنیا جایگاه خوبی دارند، اما این کافی نیست و باید تصویرسازی لازم را درباره دانشگاه‌های کشور انجام دهیم.
بیشتر دانشجویان خارجی از عراق و افغانستان هستند
در حال حاضر از ۱۱۹ کشور جهان در ایران تحصیل می‌کنند، اما وقتی به سهم کشورها از جمعیت دانشجویان بین‌الملل نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که سهم دو کشور خیلی بالاست. اکنون عمده دانشجویان بین‌الملل ما از کشورهای عراق و افغانستان هستند و دانشجویان برخی کشورهای دیگر مثل سوریه، لبنان، پاکستان، ترکیه و هند نیز در دانشگاه‌های ایران مشغول به تحصیل هستند، اما سهم آن‌ها در ایران کم است.
تحصیل۹۵ هزار دانشجوی ایرانی در خارج از کشور
در حال حاضر ۱۷۴ موسسه اعزام دانشجو از سازمان امور دانشجویان مجوز دریافت کردند و طبیعتاً تحت نظارت سازمان امور دانشجویان هستند و بسته به ارزیابی و بازرسی‌ها زمینه تداوم فعالیت آن‌ها امضا می‌شود. مؤسساتی که تخلف می‌کنند تذکر دریافت کرده و بر اساس میزان تخلفات تعلیق یا لغو مجوز می‌شوند. سازمان امور دانشجویان اداره‌ای تحت عنوان اداره اعزام دانشجو با هزینه شخصی دارد. تعداد دانشجوهایی که به‌صورت رسمی به این اداره یا به سفارتخانه‌های ما مراجعه کردند حدود ۹۵ هزار نفر است. ۷۵ درصد از دانشجویان ایرانی در خارج از کشور، دانشجویان مقاطع تحصیلات تکمیلی هستند که بیش از ۵۰ درصد آن‌ها دانشجوی دکتری هستند و حدود ۳۰ در صد از آن‌ها نیز در مقطع کارشناسی ارشد تحصیل می‌کنند.
فرار مغزها
عموماً دانشجویانی که به خارج از کشور می‌روند دانشجویان رشته‌های علوم پزشکی، دندان‌پزشکی و داروسازی هستند. مهاجرت دانشجویان در ایران زیاد است و به‌اصطلاح فرار مغزها صورت می‌گیرد. این تا حدی درست است. اما این‌یک واقعیت مسلم است که ما در تمام کشورهای دنیا شاهد مهاجرت دانشجویان هستیم. هرچند عمده این دانشجویان به کشورهای غربی مثل آمریکا، انگلستان، کانادا و استرالیا و نهایتاً برخی کشورهای اروپایی مانند آلمان، ایتالیا و مانند آن می‌روند؛ اما جالب اینجاست که بر اساس آمارهای جهانی در این زمینه این کشورها بیشترین مهاجرفرست دانشجویی را هم دارند. این را ازاین‌جهت عرض می‌کنم که رفتن دانشجو فی‌نفسه بد نیست، اما مهاجرت دائم و فقدان کشش در کشور مبدأ قاعدتاً در درازمدت خسارت ایجاد می‌کند و باعث خالی شدن نخبگان از آن کشور می‌شود.
ضرورت تلاش برای برگشت مغزها
سالیانه دانشجویانی از کشور خارج می‌شوند و دانشجویان رفته به کشور برمی‌گردند و این مسیر نشان می‌دهد که هر رفتنی یک آمدنی هم دارد. البته طبیعی است که برخی از افراد به هر دلیلی تمایلی به برگشت به کشور از خود نشان نمی‌دهند، ممکن است دلایل زیادی داشته باشد که بخشی از آن‌ها به زمینه اشتغال آن‌ها در کشور مقصد برمی‌گردد. داده واقعی از دانشجویانی که رفته‌اند و برنمی‌گردند نداریم. بنده پیش‌تر گفتم که ۹۵ هزار نفر دانشجو خارج از کشور داریم؛ اما در ادامه عرض کردم بر اساس آمارهای موجود. ممکن است فردی اصلاً به سفارتخانه‌های ما در خارج از کشور مراجعه نکند، اما مهاجرت کرده و به‌عنوان یک شهروند به کشور دیگری رفته باشد و در یک دانشگاه دیگر مشغول به کار یا تحصیل شده باشند. در دنیا هم داده دقیقی برای این موضوع وجود ندارد، اما به‌طورکلی عرض کردم که هرچقدر ما بتوانیم دانش‌آموختگان بیشتری از مهاجرت کرده‌ها را به کشور دعوت کنیم و از ظرفیت آن‌ها استفاده کرده و مهاجرت معکوس صورت دهیم و برگشت مغزها را تشویق کنیم به نفع کشور است و به بازتولید قدرت علمی و فناوری بیشتر منجر می‌شود؛ اما این امر زمانی محقق می‌شود که فرصت‌های لازم در این‌طرف هم فراهم شود تا مهاجرت موقت دانشجویان به مهاجرت دائم تبدیل نشود. خوشبختانه برنامه‌های خوبی توسط وزیر علوم در حال انجام است اما این کار به‌تنهایی از عهده وزارت علوم خارج است و نیاز است تا همه دستگاه‌ها به کمک وزارت علوم بیایند.