دیدگاه موافقان و مخالفان
موافقان معتقدند نیاز ایران به گاز با گاز ارزان روسیه تأمین می‌شود و ایران می‌تواند تحریم را دور زده و بخشی از گاز این کشور را نیز صادر و حق ترانزیت آن را دریافت کند، اما مخالفان می‌گویند که اولاً مشخص نیست روسیه این گاز را ارزان در اختیار ایران بگذارد. نکته دیگر اینکه ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مالکان ذخایر گاز جهان نباید به واردات از روسیه وابسته شود و توسعه میادین گازی خود را رها کند و امتیاز بهره‌برداری از منابع گاز را به شرکای عرب منطقه واگذار کند.
منتقدان می‌گویند ایران زیرساخت کافی برای صادرات گاز روسیه ندارد، بنابراین بحث دریافت حق ترانزیت از صادرات گاز روسیه عایدی مالی چندانی برای ایران ندارد.
قرارداد 40 میلیارد دلاری
چندی پیش وزارت نفت اعلام کرد که تفاهم‌نامه‌ای ۴۰ میلیارد دلاری بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت گازپروم روسیه امضا کرده است. هرچند گازپروم رقمی برای این تفاهم‌نامه قید نکرد و این ادعا تنها به منابع ایرانی محدود ماند و از سوی دیگر تفاهم‌نامه هم از نظر تجاری اهمیت چندانی ندارد، اما حالا رسانه‌های نزدیک به دولت مدعی شده‌اند که ذیل این تفاهم‌نامه قرار است ایران گاز مازاد روسیه را بخرد.
سواپ گاز
ظاهراً در این تفاهم‌نامه محور‌های متعددی در ارتباط با تجارت گاز تعریف‌شده که پرسروصداترین آن «واردات و سوآپ گاز از روسیه» است. محوری که ازقضا به گفته مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران زودتر از سایر موضوعات به مرحله عقد قرارداد خواهد رسید.
ورود 20 میلیارد مترمکعب آب
وزارت نفت گزارش داده که روس‌ها به دنبال تحریم اروپایی‌ها، برای ۷۵ تا ۹۵ میلیارد مترمکعب از گازشان بازاری ندارند و به دلیل ضعف زیرساخت‌های اتصالی، این گاز به راحتی قابل‌تغییر مسیر به بازار‌های غیراروپایی هم نیست. وزارت نفت مدعی است که این اتفاق یک فرصت کلیدی برای ایران است تا گاز روسیه را از مسیر ممکن، یعنی از طریق ترکمنستان و با برعکس کردن (Reverse) خط لوله CAC، به این کشور و سپس از طریق دو خط لوله با ظرفیت نهایی ۲۰ میلیارد مترمکعب به ایران وارد کند.
بدعهدی روس‌ها
این بحث‌ها در شرایطی مطرح می‌شود که در سال‌های گذشته ده‌ها پروژه ایرانی-روسی یا با پیمان‌شکنی روسیه بی‌نتیجه مانده یا منافع ایران لحاظ نشده است. نیروگاه بوشهر، میادین نفتی آذر، آبادان و پایدار غرب، منصوری و چنگوله، نیروگاه سیریک، خط آهن گرمسار_اینچه‌برون، واکسن کرونا و... نمونه‌های آن هستند. برای مثال طبق اظهارات وزارت نفت، سوآپ گاز روسیه قرار است در ایفای تعهدات ایران به مشتریانش کمک کند. در حال حاضر ایران با دو کشور قرارداد گازی دارد؛ ترکیه و عراق.
ترکیه و ترانزیت گاز
ترکیه یکی از بزرگ‌ترین مشتریان گاز روسیه است و از طریق دو خط لوله عظیم نه‌تنها گاز روسیه را وارد می‌کند، بلکه تا پیش از جنگ اوکراین، یک کشور ترانزیتی برای صادرات گاز روسیه به اروپا به شمار می‌آمد.
ظرفیت ترانزیت گاز روسیه از طریق ترکیه به اروپا نیز حدود ۱۶ میلیارد مترمکعب در سال است که از این ظرفیت استفاده می‌شد. علاوه بر این، ترکیه با خطوط لوله «ترک‌استریم» و «بلواستریم» و با مسیری بسیار کوتاه از طریق دریای سیاه، مستقیماً گاز روسیه را دریافت می‌کند؛ بنابراین از نگاه برخی کارشناسان منطقی برای انتقال مسافتی بیش از دو هزار کیلومتر برای گاز روسیه از قزاقستان به ازبکستان، ترکمنستان و ایران جهت تحویل به ترکیه وجود ندارد. ضمن اینکه ترکیه اخیراً با اقداماتی سعی بر تأمین نیازش از سایر کشور‌ها به جای روسیه و ایران داشته، نمونه آن هم افزایش واردات گاز مایع ترکیه از ۱۰ کشور بوده است. همچنین دو سال است که قرارداد جدید گازی با جمهوری آذربایجان برای خرید سالانه شش میلیارد مترمکعب گاز فاز دوم میدان شاه‌دنیز بسته است.
هزینه سواپ گاز به ترکیه
دلیل دیگری که موجب شده برخی کارشناسان، سوآپ گاز روسیه به ترکیه را منطقی ندانند این است که ظرفیت نهایی خط لوله انتقال گاز ایران به ترکیه کمی بیش از ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال است که تقریباً از همه این ظرفیت استفاده می‌شود و برای اجرائی‌شدن عملیات سوآپ، به احداث خطوط لوله جدید از جنوب ایران تا مرز ترکیه و مناطق جنوب شرق نیاز است که می‌تواند تا ۱۵ میلیارد دلار هزینه داشته باشد. دومین بازار باقی‌مانده ایران، عراق است که مشتری گازی روسیه نیست و ایران می‌تواند گاز روسیه را در شمال شرق تحویل گرفته و مصرف کند و به همان میزان گاز (با کسری حق سوآپ) به عراق تحویل دهد.
گاز می‌خریم که روی دست
روسیه نماند
هدایت الله خادمی، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی مجلس دهم، ادعای توان واردات و فروش گاز روسیه با قیمت بالاتر را منطقی ارزیابی نمی‌کند. او منتقدانه می‌گوید: کار به جایی رسیده که دومین دارنده ذخایر گاز جهان واردکننده شده است و روسیه‌ای که حاضر نیست فقط چند درصد کم شدن صادراتش را تحمل کند، ایران را به عنوان راهی برای جبران بازار‌های ازدست‌رفته خود می‌بیند. او ادامه می‌دهد: بدتر این است که برخی به جای اینکه پاسخ‌گو باشند، این را یک دستاورد معرفی می‌کنند! این ماجرا نه‌تنها برای ما دستاورد نیست بلکه باید برایش عزاداری کرد.
دومین مالک ذخایر گاز
واردکننده گاز
خادمی توضیح می‌دهد: ما اصلاً با کشوری قراردادی نداریم که بخواهیم گاز روسیه را سوآپ کنیم یا حتی در خوش‌بینانه‌ترین حالت آن را بگیریم و صادر کنیم. نگاهی به کشور‌های همسایه کنید؛ ما حتی لوله‌های صادرات گاز به پاکستان را هم نداریم، ترکمنستان هم خودش گاز دارد، به افغانستان هم خط لوله و زیرساخت صادرات گاز نداریم و فقط برای صادرات بخشی از گاز مازاد خود، خط لوله انتقال گاز به عراق و ترکیه داریم که آن‌ها هم ظرفیت محدودی دارند؛ بنابراین پرسش این است که گاز روسیه را کجا قرار است صادر کنیم؟ بدتر از همه این است که ایران در حالی در این تعامل با روسیه قرارگرفته که میادین مشترک گازی‌اش با قطر (پارس جنوبی) و میادین مشترکش با عربستان (فرزاد A و B) رسماً رهاشده‌اند.
برداشت قطر از میادین مشترک
به گفته خادمی قطر سال‌ها پیش شروع به برداشت از پارس جنوبی کرد و ما عقب ماندیم و حتی حالا هم در مدیریت میدان بی‌برنامه هستیم، همچنین عربستان هم‌سال‌هاست از میادین مشترک برداشت می‌کند درحالی‌که ما حتی یک دستگاه حفاری در این دو میدان نداریم. به باور این نماینده سابق یکی از خطرناک‌ترین تبعات واردات گاز روسیه برای ما این است که به پشتوانه واردات تلاش برای توسعه و استفاده از میادین گازی ایران متوقف می‌شود و ایران واردکننده گاز شده و هر وقت که روسیه بازار فروش نداشت ایران گازش را بخرد.
برنامه درست صادرات گاز نداریم
حمیدرضا صالحی، نایب‌رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی نیز تأکید می‌کند: روسیه هم‌اکنون به دلیل مخارج بالای جنگ به پول صادرات گاز نیاز دارد. اگر به علت تحریم‌ها نتواند گازش را بفروشد، باید یا آن را مایع کند که آن هم فقط به صورت بسیار محدود برایش ممکن است، یا بپذیرد که گازش بسوزد و از بین برود. او توضیح می‌دهد: با اینکه ما دومین دارنده منابع گازی دنیا هستیم نه در صادرات گاز با خط لوله موفق بوده‌ایم نه صادرات گاز مایع و تاکنون همیشه سایه سنگین روسیه در بازار‌ها موجب شده حضور و فرصت راهبردی نداشته باشیم. این کارشناس تأکید می‌کند: پروژه صادرات گازمان به عمان هم با گذشت ۳۰ سال عملی نشده و ما برنامه صادراتی درستی ندیده‌ایم. اکتفا کرده‌ایم به قرارداد‌هایی مثل سوآپ سه‌جانبه با ترکمنستان که سهم ما از آن نهایت پنج‌تا ۱۵ درصد حق ترانزیت بوده است. صالحی ادامه می‌دهد: تاکنون تجربه مثبت اقتصادی از روسیه نداشته‌ایم و از این بابت همه نگران قرارداد با روسیه است. نگرانی زمانی کم می‌شود که ما گاز ارزان از روسیه بگیریم و گاز خودمان را از طریق ترکیه به اروپا صادر کنیم. هرچند ترکیه اکنون خودش به دنبال آن است که با یک قرارداد ۲۵ ساله گاز ما را ارزان بخرد و با قیمت موردنظرش به اروپا بفروشد؛ بنابراین اگر این اتفاق بیفتد، شانس بازار اروپا را هم از دست می‌دهیم. درحال حاضر فقط بازار عراق مانده است که آن هم، چون معافیت آمریکا را داشته، توانسته از ایران گاز وارد کند و البته درازای این گاز هم کالا دریافت می‌کنیم نه پول. به گفته صالحی آنچه امروز باید به فکر آن بود جذب سرمایه داخلی یا خارجی برای توسعه میادین گازی ایران است چراکه اگر سرمایه‌گذاری مناسب انجام نشود، همین مقدار فعلی گاز صادراتی هم از دست می‌رود و ایران مجبور می‌شود تمام واردات خود را صرف تولید داخل کند.
شرط روس‌ها برای احیای برجم
حمید حسینی، رئیس اتحادیه فراورده‌های نفتی می‌گوید: اگر روسیه گاز خود را با قیمت چین به ایران بفروشد، برای تأمین کمبود گاز اتفاق خوبی است و کمبود گاز باعث مازوت‌سوزی صنایع ایران و آلودگی شهر‌ها نمی‌شود. او در واکنش به اینکه اگر برجم احیا شود، آیا ایران می‌تواند تحریم‌های گاز روسیه را دور بزند؟ توضیح می‌دهد: احتمالاً یکی از شروط روسیه برای احیای برجم، حفظ منافع تجاری خود در معامله با ایران است، اما واقعیت این است که ایران ظرفیت چندانی برای صادرات گاز روسیه ندارد زیرا برای این اتفاق، به احداث زیرساخت نیاز است که هزینه بالایی دارد.