محسن صنیعی - عضو هیئتعلمی دانشگاه شهید چمران
رهبری در پیام نوروزی سال ۱۴۰۱ را سال «تولید، دانشبنیان و اشتغالزایی» نامیدند. بهرغم اینکه رهبری در این پیام اشاره کردند که این مسئله را در حد تبلیغاتی و گذاشتن آرم برنامهها نبینید، ولی از چند ساعت بعدازاین پیام، سراسر کشور با بیلبوردهای بزرگ با نامگذاری سال جدید پر شده است. اگر از افرادی که دستور تهیه این بیلبوردها را دادهاند، بخواهید که مطلبی درباره تولید دانشبنیان بنویسند، احتمالاً نتیجهای نخواهید گرفت.
آنچه از تولید دانشبنیان مفهوم میشود، تولید مبتنی بر آخرین پژوهشهای علمی و تبدیل پژوهش به تولید و فرآورده و تجاریسازی آن و عرضه آن به بازار و صادرات است. شرکتهای دانشبنیان، مؤسسات خصوصی یا تعاونیهایی هستند که بهمنظور افزایش علم و ثروت، توسعه اقتصادی بر پایه دانش و تحقق اهداف علمی و اقتصادی در راستای گسترش اختراع و نوآوری و درنهایت تجاریسازی نتایج تحقیق و توسعه (شامل طراحی و تولید کالا و خدمات) در حوزه فناوریهای برتر و باارزش افزوده فراوان (بهویژه در تولید نرمافزارهای مربوط) تشکیلشده و میشوند. بهاینترتیب حلقه تولید دانشبنیان از چهارپایه دانشگاه و مراکز آموزشی، شرکتهای دانشبنیان یا پژوهشگاهها، صنعت و نهایتاً بازار تشکیلشده است. درنتیجه الزامات تولید دانشبنیان، فراهمسازی توأمان بسترهای لازم برای دانش، پژوهش، صنعت و بازار است. نگارنده در این نوشتار، از سمت الزامات دانش و پژوهش و دانشگاه به این مسئله میپردازد. در این خصوص توجه به چند نکته ضروری است.
۱- برای به روزآمد کردن دانش و پژوهش برای توسعه تکنولوژی تولید دانشبنیان، لازم است دانش در همه حوزهها و ازجمله حوزه سیاستگذاری کلان به رسمیت شناخته شود. نمیتوان در جایی که سیاستگذاریهای اقتصادی، اجتماعی و سیاسی با خرد جمعی فاصله دارد، انتظار شکوفایی در اقتصاد دانشبنیان داشته باشیم. برای بها دادن به خرد و دانش لازم است دانش و دانشگاهیان ارج نهاده شوند. با شرایط امروز که آرزوی برخی جوانان دانشآموخته کشور، مهاجرت است و حتی شرایط باعث مهاجرت جمع زیادی از استادان دانشگاهها نیز شده است، نمیتوان انتظار شکوفایی در اقتصاد دانشبنیان داشت. به عبارتی در صورتی یک اقتصاد دانشبنیان قوی شکل میگیرد که پایههای آموزش و پژوهش قوی باشد. خوشبختانه دانشگاهها، وظیفه آموزش و پژوهش را با همه سختیها بهخوبی انجام دادهاند، ولی برای اینکه به بنیان آموزش و پژوهش، بها داده شود نباید این احساس در استادان دانشگاهها ایجاد شود که نباید به سمت آموزش و پژوهش میآمدیم.
۲- برای شکوفایی علمی لازم است به این باور برسیم که علم و تکنولوژی مبتنی بر علم، یک اقیانوس جهانی است که همه جهانیان در آن سهم دارند؛ بنابراین، دانشگاهها باید بتوانند بیشترین ارتباطات جهانی را با مراکز تحقیقاتی پیشرفته در سراسر دنیا داشته باشند. برای این کار، راهی جز آزادی و توسعه اینترنت وجود ندارد. متأسفانه، گاهی دیده میشود که همچنان در ارتباطات علمی، به خاطر اینکه جزو کشورهای تحت تحریم است، ایران از امکانات پایگاههای داده بینالمللی محروم میشود. امروزه اینترنت یکی از پایههای آموزش، پژوهش و حتی صنعت و تجارت است و اقتصاد دانشبنیان سخن با محدودسازی فضای اینترنت در تضاد است؛ زیرا مهمترین پایه اقتصاد دانشبنیان اینترنت است، کما اینکه بسیاری از شرکتهای دانشبنیان، شرکتهای مبتنی بر خدمات اینترنتی مانند اوبر، اسنپ، دی جی کالا، اُ کالا و ... هستند.
۳- به دلیل اینکه کشور در تحریم است و امکان تبادلات پولی نیز بهسختی صورت میگیرد، بنابراین نمیتوان انتظار سرمایهگذاری در حوزه اقتصاد دانشبنیان داشت و مهمتر اینکه انتظار داشته باشیم که تولیدات دانشبنیان به کشورهای جهان و منطقه نیز صادر شود.