16 اکتبر 2021
امید شکری
تارنمای میدل ایست مانیتور
برگردان و کوتاه‌سازی علی‌اصغر شهدی
[email protected]
اسرائیل در سال 1370 (1991) یکی از اولین کشورهایی بود که استقلال جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت. گسترش روابط اسرائیل با آذربایجان به‌عنوان همسایه ایران، همواره یکی از دغدغه‌های اصلی امنیتی تهران بوده است. در دهه 1370، 20 درصد از خاک آذربایجان توسط نیروهای ارمنی اشغال شد و آذربایجان از سیاست ایران در قبال سرزمین‌های اشغالی ناراضی بود. با توجه به موقعیت ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک و ژئواکونومی جمهوری آذربایجان، این کشور از جهات مختلف برای اسرائیل اهمیت دارد. این کشور به شیوه‌های گوناگون از عنصر یهودیان ساکن در آذربایجان در جهت منافع و تثبیت موقعیت خود استفاده می‌کند. پیچیدگی وضعیت ژئوپلیتیک آذربایجان بیشتر ناشی از وزن سنگین سیاسی و اقتصادی کشورهای همسایه چون روسیه، ترکیه و ایران است. این امر سیاستمداران در آذربایجان را مجبور می‌کند تا اقدامات متفاوتی را برای متعادل ساختن منافع خود انجام دهند.
آذربایجان و اسرائیل دفاع از منافع ژئوپلیتیکی خود را برای حفظ امنیت منطقه، حیاتی می‌دانند. باکو 40 درصد نفت موردنیاز اسرائیل را تأمین می‌کند که از طریق خط لوله باکو-تفلیس-جیهان به اسرائیل صادر می‌شود. روابط دو جانبه اسرائیل و آذربایجان چندان هم روان نیست. آذربایجان با فشارهای ژئوپلیتیکی روسیه و ایران روبروست و جنگ سرد و گرم با ارمنستان یک مشکل دائمی است. در چنین شرایط دشوار ژئوپلیتیکی، باکو باید روابط خود را با اسرائیل با دقت متعادل کند تا از فشارهای شدید تهران، مسکو و حتی آنکارا جلوگیری کند. اسرائیل نفت موردنیاز خود را از آذربایجان وارد و از سوی دیگر سلاح‌هایی چون هواپیماهای بدون سرنشین با تکنولوژی بالا را به آذربایجان صادر می‌کند. این ارتباط برای الهام علی اف بسیار مهم بود، زیرا این سلاح‌ها نقش مهمی در پیروزی آذربایجان بر ارمنستان داشت. موسسه بین‌المللی تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) گزارش داد که بین سال‌های 1390 تا 1399 (2011 تا 2020)، ابتدا روسیه و سپس اسرائیل از بزرگ‌ترین تأمین‌کنندگان سلاح به آذربایجان بودند. روابط آذربایجان به‌عنوان یک کشور اسلامی با اسرائیل حساس است. درحالی‌که اسرائیل در باکو سفارت دارد، آذربایجان کماکان از افتتاح سفارت در اسرائیل خودداری می‌کند.
مقامات ایرانی بارها از سطح بالای روابط آذربایجان با اسرائیل ابراز نارضایتی کرده‌اند. سیاست تبلیغاتی و عملیاتی رسمی ایران نابودی اسرائیل است. ... این کشور علاوه بر عرصه دیپلماتیک، به‌طور فعال از سازمان‌های فلسطینی و احزاب لبنانی مخالف اسرائیل حمایت کرده است. در چنین شرایطی اسرائیل از هر فرصتی برای حضور در مرزهای ایران و نظارت بر تحولات این کشور استفاده می‌کند. از طرفی سلاح‌های خریداری شده از اسرائیل در برتری نظامی آذربایجان و شکست ارمنستان در جنگ سال گذشته نقش برجسته‌ای ایفا کرد. با توجه به اهمیت این پیروزی و بازپس‌گیری مناطق اشغالی، اسرائیل جایگاه مناسبی در افکار عمومی آذربایجانی‌ها پیدا کرده است. این امر علاوه بر خطرات امنیتی برای ایران، در حوزه دیپلماسی عمومی نیز یک ضرر محسوب می‌شود.
آذربایجان که نگران ترویج و رشد اسلام سیاسی و نفوذ مستقیم و غیرمستقیم ایران در این فرایند است، با اسرائیل به اهداف مشترک می‌رسد. اسرائیل به‌نوبه خود نگران توسعه نظامی و هسته‌ای ایران است و می‌تواند بر اساس تلاقی این اهداف، برای مهار ایران همکاری کند. این امر به‌ویژه به این دلیل است که آن‌ها می‌دانند که ایالات‌متحده از آن‌ها در دستیابی به امتیازاتی در دریای خزر، جلوگیری از نفوذ ایران در جنبه‌های مذهبی و مهار اسلام سیاسی، جلوگیری از نفوذ رسانه‌ای و سیاسی ایران در آذربایجان پشتیبانی خواهد کرد.
ایران برای حفظ منافع خود، باید برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) را در کوتاه‌ترین زمان ممکن احیا کند. محاصره کامل ژئوپلیتیک و اقتصادی وجود دارد. در سایه این محاصره به‌عنوان‌مثال اگر باکو تهاجمی عمل کند یا روابط ژئوپلیتیکی قفقاز جنوبی را بر اساس منافع خود دنبال کند در عمل با واکنش جدی ایران مواجه نخواهد شد. بااین‌وجود تهران سعی می‌کند با حمایت از گروه‌های اسلام‌گرا در آذربایجان و استفاده از دیپلماسی رسانه‌ای عمومی، نفوذ سیاسی-اجتماعی خود را در آذربایجان افزایش داده و باعث بی‌ثباتی سیاسی در این کشور شود. با توجه به اهمیت روابط با کشورهای هم‌جوار، تهران باید از افزایش تنش‌ها با باکو و دیگر کشورهای همسایه خودداری کند. درحالی‌که ایران به دنبال بهبود روابط با عربستان سعودی است، افزایش تنش با آذربایجان منطقی نیست و با منافع ملی این کشور مغایرت دارد.