این روزها بحث درباره فواید و آثار «طب سنتی» و «طب اسلامی» و لزوم به‌کارگیری آن‌ها در کنار طب مدرن، بالاگرفته است. اگرچه متخصصین پزشکی مدرن، اکثراً آنچه به عنوان طب سنتی یا اسلامی ادعا می‌شود را فاقد پشتوانه محکم علمی می‌دانند، ولی عده‌ای نیز باانگیزه‌های مختلف از آن‌ها دفاع می‌کنند. اخیراً نیز طرح تشکیل سازمان طب اسلامی- ایرانی توسط عده‌ای از نمایندگان مجلس ارائه‌شده است. این در حالی است که هم‌اکنون رشته تخصصی طب سنتی در برخی از دانشگاه‌ها وجود دارد و طب سنتی ایرانی نیز تدریس می‌شود. بنابراین به چنین طرحی و تشکیل چنین سازمانی نیست. بدیهی است که افراد چنانچه تخصصی در امر پزشکی نداشته باشند در این وادی حیران می‌شوند و از خود می‌پرسند که چرا عده‌ای سنگ طب سنتی ایرانی و اسلامی را به سینه می‌زنند؟ و با چه انگیزه‌ای است! آیا این طب‌ها نکاتی به دانسته‌های پزشکی مدرن اضافه می‌کنند و آیا اساساً استفاده از طب سنتی برای انسان مفید است یا پزشکی؟
نگاه دین به سلامت بدن
در این مقال کوشش شده که توضیحات مختصری در مورد انواع طب جهت تنویر افکار هم‌وطنان ارائه شود. طب اسلامی مطلب نسبتاً روشنی است و همه می‌دانیم که در دین مبین اسلام، طب به معنای مجموعه منسجمی از آموزه‌ها در مورد تشخیص و درمان بیماری‌ها وجود ندارد. این مسئله‌ای است که روحانیون بلندپایه و بعضاً مراجع عظام مکرراً بیان داشته‌اند. لازم به ذکر است که در روایاتی که از معصومین علیهم السلام به ما رسیده دستورات مفید و ذی‌قیمتی برای حفظ سلامت بدن و احتراز از بیماری‌ها به دست ما رسیده است که پزشکی مدرن نیز کاملاً آن‌ها را تأیید می‌کند؛ به یک مورد آن در اینجا اشاره می‌شود. از رسول اکرم (ص) روایت‌شده که فرمود: اَلْبِطْنَةُ رأس کلِّ داء و الحِمیَةُ رَأسُ کُلُّ دَواء یعنی پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «شکم پر منشأ تمام بیماری‌ها و شکم خالی منبع همه درمان‌هاست.» در پزشکی مدرن نیز اهمیت تغذیه صحیح و خطرات پرخوری و نیز آثار مفید کم خوردن کاملاً مشخص‌شده است. حتی آثار مفید Fasting (ناشتا بودن طولانی) در دست تحقیق قرار دارد و در سال‌های اخیر فواید مهمی برای آن آشکارشده است. باید در نظر داشت که علم پزشکی اصولاً علم الامراض است و به حفظ الصحه محدود نمی‌شود و علم مفصلی است که در آن علوم پایه‌ای مانند تشریح، فیزیولوژی، آسیب‌شناسی، میکروب‌شناسی، داروشناسی و امثال آن وجود دارد. همچنین در علوم بالینی یعنی روش‌های تشخیص و درمان بیماری‌ها به‌طور مبسوط موردبحث قرار می‌گیرد و چنین علومی در اسلام و دیگر ادیان مطرح نیست. اصولاً رسالت دین ارائه این علوم مفصل برای تشخیص و درمان بیماری‌ها نیست. همچنان که هندسه، فیزیک، گیاه‌شناسی، جانورشناسی و امثال آن نیز موردبحث دینی نیستند. این‌ها علوم عرفی هستند که توسط بشر کشف و بیان‌شده و مورداستفاده عموم قرار می‌گیرند. لازم به ذکر است که خود رسول اکرم و ائمه اطهار در زمان بیماری به طبیبان مراجعه کرده و خود اقدام به درمان خود نمی‌نمودند.
طب سنتی
در مورد طب سنتی قضیه متفاوت است و مسئله طب سنتی ایرانی و غیرایرانی بحث دیگری می‌طلبد. طب سنتی در جوامع مختلف از قدیم وجود داشته و بسیاری از جوامع طب سنتی خود رادارند که باهم نیز متفاوت است و در کنار طب جدید به نحوی مطرح بوده است. البته باید توجه داشت که طب سنتی تا حدی بر پایه معلومات محدود و ناقص و مختصر پیشینیان از ساختمان بدن انسان و تا حدی نیز بر مبنای تجربیات مشخص طبیبان از خواص گیاهان و تا حدی بر مبنای نظریه‌پردازی‌های شخصی بوده است و به هیچ‌وجه استحکام نظریات پزشکی جدید را ندارد. بعضی از آموزه‌های طب سنتی ازجمله نظریات ابوعلی سینا و محمد ابن ذکری‌ای رازی که هر دو از نوابغ روزگار خود بوده‌اند بامعلومات جدید کاملاً باطل است، مانند اینکه مغز محل خنک شدن خون است و امثال آن. آنچه در مورد طب سنتی قابل‌اعتناست تجربیات طبیبان قدیم است مانند درمان بعضی بیماری‌ها با معجون‌های گیاهی و حیوانی که البته زحمات آن‌ها قابل‌احترام است. ولی باید توجه داشت که این تجربیات اکثراً فردی و شخصی و محدود بوده است و روش تحقیق به معنایی که امروز مورداستفاده است اصولاً در زمان قدیم شناخته‌نشده بود. ممکن است بعضی از این تجربیات صحیح باشد ولی قبول صحت آن‌ها با نقل اینکه مثلاً ابن‌سینا آن را گفته عقلانی نیست، بلکه اثبات صحت این تجربیات نیازمند کاربرد روش تحقیق علمی و سیستماتیک است. تا وقتی‌که این تجربیات با روش‌های جدید علمی مورد راستی آزمایی قرار نگرفته است، نمی‌شود به صحت این درمان‌ها اطمینان داشت، زیرا هم برای اثبات خواص مفید داروهای گیاهی و هم برای اطمینان از بی‌ضرر بودن آن‌ها نیاز به کاربرد روش تحقیق علمی است.
روش تحقیق مدرن در پزشکی روز
فرض کنید یک محقق ادعا دارد که دارو یا گیاه خاصی برای درمان یک یا چند بیماری مفید است. چنان چه این نظریه توسط کارشناسان قابل‌توجه و اعتنا قرار گیرد و یک مرکز تحقیقات هزینه و سایر خدمات مربوط به اجرای آن را بپذیرد، روش تحقیقی که باید انجام و تأیید شود به شرح زیر است: ابتدا این دارو تحت آزمایش‌ها حیوانی قرار می‌گیرد و به تعدادی حیوان آزمایشگاهی خورانده یا تزریق می‌شود و سپس، علائم حیاتی، رفتار و خون آن‌ها و فضولاتشان موردمطالعه قرار می‌گیرد. پس از مدت معینی حیوانات کشته‌شده و بافت‌های بدن آن‌ها به دقت زیر میکروسکوپ مطالعه می‌شود. چنانچه هیچ‌گونه سم دارویی در بدن حیوانات مشاهده نشد، دارو وارد مرحله مطالعات انسانی می‌شود.
مراحل سه‌گانه تحقیق
این مرحله شامل سه فاز است که توصیف مفصل آن‌ها از حوصله این مقال خارج است. به‌طور خلاصه اولاً رفتار دارو در بدن مانند زمان جذب آن، غلظت آن در خون و نحوه و زمان دفع آن در بدن موردمطالعه قرار می‌گیرد. در مراحل بعد عده‌ای بیمار به دو گروه تقسیم‌شده و به یک گروه دارو و به گروه دیگر داده نمی‌شود و دو گروه مدتی پیگیری شده و سپس سیر بیماری در آن‌ها بررسی می‌شود. چنانچه در گروهی که دارو دریافت کرده‌اند تعداد بیماران بهبودیافته به‌طور معنی‌داری از گروه دیگر بیشتر باشد می‌توان گفت که این دارو مؤثر بوده است. لازم به ذکر است که ضرورت دارد در دو گروه تعداد کافی بیمار وجود داشته باشد و مدت کافی پیگیری شوند و تعداد بیماران بهبودیافته در دو گروه به‌اندازه کافی متفاوت باشد. اینکه از ابتدا چه تعداد بیمار در دو گروه وارد شوند و در پایان مطالعه چقدر نتایج در دو گروه متفاوت باشد تا بتوان آن را معتبر دانست همه با ضوابط علمی و با فرمول‌های ریاضی مربوط به علم آمار تعیین می‌شود. چنانچه دارویی چه گیاهی و شیمیایی و سنتتیک در آزمایش‌ها حیوانی عدم آثار سوء آن تأیید شد و وارد مرحله مطالعات بالینی شد و فازهای مختلف مطالعات بالینی را طی کرد و آثار مفید آن ثابت شد، اجازه ورود آن به بازار دارویی و تجویز آن به پزشکان داده می‌شود و گذراندن همه این مراحل برای تمام داروهای جدید لازم‌الاجراست.
ضرورت تحقیق مدرن درباره طب سنتی
نظرات شخصی افراد در علم جدید اگرچه محترم است ولی ملاک تصمیم‌گیری برای درمان بیماران نیست و تا وقتی تجربیات شخصی با روش تجربی علمی و آماری تأیید نشود قابل استناد و به‌کارگیری برای درمان بیماران نیست. بدیهی است که روش تحقیق آماری در سابق شناخته‌شده نبوده و درمان‌های توصیه‌شده توسط طبیبان مراحل مختلف پژوهش حیوانی و انسانی را طی نمی‌کرد و بر مبنای نظرات و تجربیات شخصی بوده است. اکنون اگر بخواهیم آموزه‌های طب سنتی را مورداستفاده قرار دهیم لازم است این آموزه‌ها توسط روش تحقیق مدرن موردبررسی قرار گیرند تا بی‌خطر بودن و مؤثر بودن آن‌ها اثبات شود و تا وقتی این مهم انجام‌نشده که در مورد اکثر قریب به اتفاق درمان‌های سنتی انجام‌نشده است، ولو توسط ابن‌سینا یا رازی توصیه‌شده باشد، قابل‌اعتماد نیستند. این نکته را نیز باید در نظر داشت که توصیه‌های درمانی پزشکان قدیم بر مبنای تجربه شخصی آن‌ها متفاوت بوده است و چون با روش تحقیق اثبات نشده، معلوم نیست کدام‌یک از آن‌ها را باید اجرا کرد و به همین دلیل نظرات پزشکان طب سنتی نیز متفاوت است. البته بعضی درمان‌های طب قدیم مانند داروهای گیاهی در طول زمان در جامعه مورداستفاده بوده و آثار مفیدی از آن‌ها مشاهده‌شده و کماکان مورداستفاده هستند ولی مهم‌ترین مسئله‌ای که هم‌وطنان باید در نظر داشته باشند این است که بعضی طبیبان سنتی متأسفانه توصیه به قطع درمانی که طبق پزشکی مدرن برای بیماران تجویزشده می‌نمایند که این امر می‌تواند آثار فاجعه باری در پی داشته باشد.