تهیه و تنظیم: امید شکری
7 ژوئیه 2021
تارنمای شورای اتلانتیک
برگردان و کوتاه‌سازی علی‌اصغر شهدی
[email protected]
ایران در مسیر کمبود آب قرار دارد. این کشور نیمه‌خشک که همواره بر نقش کشاورزی در تأمین استقلال اقتصادی خود تأکید کرده است، با تهدیدهای تأمین آب ازجمله تغییر اقلیم، رشد جمعیت، مهاجرت گسترده، بی‌ثباتی سیاسی و سو مدیریت منابع مواجه است. تهران به‌زودی می‌تواند کانون این بحران شود. ازآنجاکه مناطق روستایی ایران منابع آبی خود را به اتمام می‌رسانند، انتظار می‌رود که تعداد بیشتری از ساکنان روستاها به‌سوی حومه پایتخت مهاجرت و کمبودهای آنجا را تشدید کنند.
ایران حدود 90 درصد از منابع آبی خود را برای امور کشاورزی استفاده می‌کند. حدود 71 درصد از جمعیت 82 میلیونی ایران در مناطق در معرض خطر فرونشست زمین به دلیل استخراج بیش‌ازحد منابع زیرزمینی زندگی می‌کنند و 70 درصد از تقاضای آب در ایران نیز مربوط به این مناطق است.
در حال حاضر بحران آب به چنان مقطع سختی رسیده است که مقامات ایرانی نمی‌توانند آن را انکار کنند. رضا اردکانیان، وزیر انرژی اخیراً در مورد کمبود آب در تابستان امسال هشدار داده و امسال را «یکی از خشک‌ترین سال‌های پنج دهه اخیر» خوانده است. همچنین احد وظیفه، یکی از مسئولان مرکز خشکسالی سازمان هواشناسی کشور در تاریخ 25 خرداد اعلام کرد: «صریح بگویم، آب وجود ندارد.» وی خاطرنشان کرد: «امسال برخی از مناطق کشور، به‌ویژه در مناطق جنوبی و شرقی، 50 تا 85 درصد کاهش بارندگی داشته‌اند.»
اما کاهش شدید بارندگی تنها عامل مؤثر در بحران کمبود آب نیست. همچنین افزایش 2 تا 3 درجه سانتی‌گرادی دمای هوا سبب تخلیه ذخایر برف در کوه‌ها و خشک شدن رودخانه‌ها شده و دست‌آخر این‌که در شهرهای بزرگی مانند تهران میانگین مصرف آب افزایش‌یافته است. محمدرضا بختیاری، مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران با اشاره به کاهش ذخایر برف در اطراف تهران گفت: «این یک هشدار بسیار سنگین است.»
به دلیل خشکسالی، اخیراً قطع ناگهانی برق در شهرهای مختلف ازجمله پایتخت رخ داده است که بخشی از آن به دلیل تولید ناکافی انرژی برق‌آبی است.
این عوامل باعث ایجاد تنش بین دولت ایران و شهروندان شده است. در دو دهه گذشته، برخی ناآرامی‌های داخلی به کمبود آب نسبت داده‌شده است. دراین‌ارتباط بارها و بارها در مورد دریاچه ارومیه که زمانی به‌عنوان دومین دریاچه بزرگ آب‌شور جهان شناخته می‌شد - اعتراض‌هایی به دلیل ساخت بیش‌ازحد سد و برداشت آب زیرزمینی صورت گرفته است. کاهش 95 درصدی حجم آب ورودی به دریاچه ارومیه از سال 1380 و کمبود آب در سال‌های مرطوب این دوره باعث ایجاد نگرانی‌های جدی در مسیر احیای مجدد این دریاچه شده است. در حال حاضر، سطح آب دریاچه ارومیه در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته 38 سانتی‌متر کاهش‌یافته است.
در اردیبهشت سال 1399، اهالی روستایی در مشگین شهر در استان اردبیل در اعتراض به کمبود آب آشامیدنی جاده روستا را بستند. در تیرماه سال 1399، مردم شهرهای جنوب غربی آبادان، خرمشهر و برازجان در جنوب غربی استان بوشهر نیز به کمبود آب و بحران آب آشامیدنی اعتراض کردند. در هفته‌های اخیر، این مشکل بارها در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های ایرانی مطرح‌شده است، اما دولت تاکنون برنامه خاصی برای حل بحران آب در ایران ارائه نداده است.
در فروردین 1397، در نزدیکی اصفهان و جنوب غربی استان خوزستان، کشاورزان پس از انتقال منابع آب روستایی به محل زندگی مسئولین برجسته، اعتراض کردند. پروژه‌های پیشنهادی مقامات مانند انتقال آب از دریای خزر و خلیج‌فارس به استان‌های مرکزی، ممکن است باعث افزایش تنش بین استان‌ها شود. کارشناسان محیط‌زیست معتقدند که چنین پروژه‌هایی به محیط‌زیست آسیب می‌رساند. علاوه بر این، کشاورزان به دلیل کاهش بارندگی اقدام به حفر چاه‌های غیرقانونی کرده‌اند که خود تلاش‌های دولت در کاهش وابستگی به مخازن آب زیرزمینی را با عقب‌گرد مواجه کرده است.
بحران آب همچنین یکی از نگرانی‌های مزمن افغانستان بوده است. در مورد رودخانه هیرمند و تالاب‌های هامون در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان درگیری‌هایی وجود داشته است که در 15 سال گذشته به دریای شن تبدیل شده است. اشرف غنی، رئیس‌جمهور افغانستان در فروردین 1399، در مراسم افتتاح یک سد اعلام کرد که منطقه نیمروز به یک مخزن آب برای افغانستان و ایران تبدیل خواهد شد. وی گفت که آب افغانستان اکنون در ازای نفت به ایران ارسال می‌شود.
بحران آب همچنین باعث مهاجرت بیشتر از مناطق روستایی به شهرها شده است.
وزیر کشور در تیرماه 1397 هشدار داد که ایران در آستانه یک بحران جدی اجتماعی یعنی مهاجرت اقلیمی قرار دارد که می‌تواند طی پنج سال آینده تحول چشمگیری در ماهیت اجتماعی ایران ایجاد کند. تمرکز صنایعی که آب زیادی را در استان‌هایی که منابع آب کافی ندارند مصرف می‌کنند، نتیجه سیاست‌های ضعیفی است که برخی از آن‌ها مربوط به قبل از انقلاب است. بااین‌حال، واقعیت این است که بسیاری از مشکلات امروز نتیجه مستقیم سو مدیریت و فساد دولتی است. عدم مقابله با بحران آب، مسئله‌ای فوری را در دستور کار ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهور منتخب قرار داده است. دولت حسن روحانی تحریم‌های آمریکا را یکی از عوامل اصلی مشکلات زیست‌محیطی ایران عنوان کرده است.