محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین ایران، در مقالهای مشترک با دانشجوی دکتری روابط بینالملل، امیرپارسا گرمسیری، در نشریه آمریکایی «فارن افرز» به بررسی راهکارهایی برای دستیابی به توافق هستهای میان ایران و آمریکا پرداخته است. او با اشاره به این که آمریکا باید پذیرفته باشد توان بومی ایران نابودشدنی نیست، توضیح میدهد که چگونه ایران با تکیه بر ظرفیتهای انسانی، طبیعی و ژئواستراتژیک خود میتواند چرخه امنیتیسازی علیه خود را بشکند و مسیر مذاکرات هستهای را به موفقیت برساند.
ظریف و همکارش میگویند امنیت در روابط بینالملل امروز نه تنها هدفی برای حفاظت از خود کشورهاست، بلکه ابزاری برای کنترل و جهتدهی به رفتار دیگران نیز محسوب میشود. مفهوم «امنیتیسازی» به فرآیندی اشاره دارد که طی آن یک مسئله بهعنوان تهدیدی وجودی تصویر میشود و اقدامات فوقالعاده برای مقابله با آن توجیه میگردد. ایران طی دو دهه گذشته نمونه واضح این وضعیت بوده است؛ اسرائیل و آمریکا تلاش کردهاند تهران را تهدیدی اصلی برای نظم بینالملل معرفی کنند، نتیجه آن تحریمها، تهدید نظامی و فشار مداوم بوده است. این وضعیت منجر به شکلگیری یک «چرخه امنیتیسازی» شده است؛ ایران اقدامات دفاعی و واکنشی خود را افزایش داده و طرف مقابل نیز فشار و تهدید را بیشتر کرده است.
شکستن این چرخه آسان نیست، اما شدنی است. ایران میتواند با اصلاحات اقتصادی، افزایش مشارکت و اعتماد عمومی و کاهش تدابیر دفاعی تحریکآمیز، زمینه گفتوگو و همکاری را فراهم کند. همچنین تهران میتواند با آژانس بینالمللی انرژی اتمی گفتوگوهای شفاف داشته باشد و نگرانیهای متقابل را کاهش دهد، که این اقدامات مسیر مذاکرات هستهای با آمریکا را هموار میسازد.
طی دو دهه گذشته سیاست فشار حداکثری آمریکا و اقدامات خصمانه اسرائیل، ایران را ناگزیر به سیاستهای واکنشی و مقاومتی کرده است. از جمله افزایش سطح غنیسازی اورانیوم و کاهش همکاری با آژانس. امنیتیسازی نه تنها تهدیدها را کاهش نمیدهد بلکه به تثبیت تصویر ایران بهعنوان تهدید نیز کمک کرده است.
راهکار پیشنهادی مقاله بر دو محور استوار است: نخست، اجماع داخلی برای تقویت جایگاه مذاکراتی؛ و دوم، دیپلماسی دقیق و اعتمادساز با بازیگران بینالمللی. ایران میتواند با بهبود شرایط اقتصادی، شفافیت و کاهش فساد، سرمایه اجتماعی خود را افزایش دهد و فشار داخلی برای سیاستهای امنیتی سختگیرانه را کاهش دهد. از سوی دیگر، اقدامات اعتمادساز در سطح منطقهای و جهانی، از جمله گفتوگو با همسایگان و همکاری با سازمانهای بینالمللی، میتواند تصویر ایران را تغییر دهد و امکان توافق با آمریکا را افزایش دهد.
ظریف نقش ایران بهعنوان «میانجی طبیعی» در منطقه را برجسته میکند؛ کشوری با موقعیت ژئواستراتژیک، فرهنگ و تاریخ که میتواند گفتوگوهای منطقهای و فرامنطقهای را تسهیل کند و مرکز تجارت و توسعه منطقهای شود. ابتکارهایی مانند صلح هرمز، شبکه پژوهش و پیشرفت هستهای منطقهای و انجمن گفتوگوی مسلمانان آسیای غربی، نمونه اقداماتی هستند که میتوانند به کاهش تنشها کمک کنند.
در زمینه تعامل با آمریکا، پیشنهاد شده است تهران و واشنگتن میتوانند اختلافات بنیادین خود را مدیریت کنند، بدون اینکه به دنبال روابط دوستانه کامل باشند. توافق هستهای میتواند چارچوبی برای شفافیت، محدودیت غنیسازی و همکاری منطقهای ایجاد کند و آمریکا نیز تحریمهای اقتصادی و نظامی علیه ایران را کاهش دهد. همکاری با آژانس بینالمللی انرژی اتمی، ضمن رعایت موازین امنیت ملی، اعتماد طرفین را تقویت میکند.
اجرای نسخه بهروزشدهای از برجام میتواند زمینه همکاری در حوزههای دیگر مانند امنیت منطقهای، کنترل تسلیحات و مقابله با تروریسم را فراهم کند. ایران و آمریکا میتوانند توافق کنند که از اقدامات تهاجمی علیه یکدیگر خودداری کنند و در مقابل، امنیت و دفاع مشروع خود را حفظ نمایند. همکاری علمی، فناوری و اقتصادی نیز میتواند زمینه تعامل مثبت بیشتری فراهم کند.
شکستن چرخه امنیتیسازی برای ایران، آمریکا و اروپا حیاتی است. این چرخه نه تنها ایران، بلکه منطقه و کشورهای ناتو را در وضعیتی پیچیده و خودافزا قرار داده است. ایران با استفاده از ظرفیتهای خود میتواند صلح و ثبات منطقهای را تضمین کند و با همکاری جهانی، مسیر توافق هستهای و کاهش تنشها را هموار سازد.