در سالهای اخیر، ایده «انتقال پایتخت» بهدلیل فشارهای جمعیتی، زیستمحیطی و زیرساختی در تهران، مطرح شده است. اما علیرضا حسنزاده، مردمشناس و عضو پژوهشگاه میراث فرهنگی، معتقد است که ایران نیازی به چنین تغییر پرهزینه و پرمخاطرهای ندارد و بهجای آن میتوان از تجربه موفق دوپایتختی در دوران هخامنشی استفاده کرد. وی از مدل «دو پایتختی» سخن میگوید که بر اساس آن، تهران بهعنوان پایتخت سیاسی و اقتصادی باقی میماند، در حالیکه یک شهر دیگر بهعنوان پایتخت دوم در نقش فرهنگی، اجتماعی و فصلی انتخاب میشود.
دو پایتختی در دوران هخامنشی
در دوران هخامنشی، ایران بهطور مؤثر از سیستم دوپایتختی استفاده میکرد. این سیستم مبتنی بر تفاوتهای جغرافیایی و اقلیمی سرزمین ایران طراحی شده بود. در این مدل، همدان بهعنوان پایتخت تابستانی و شوش بهعنوان پایتخت زمستانی انتخاب شده بودند. این تقسیمبندی بهویژه برای بهرهبرداری از شرایط اقلیمی کشور و کاهش فشار بر یک نقطه خاص بسیار مؤثر بود. از سوی دیگر، این سیستم بهعنوان یک نمونه از تمرکززدایی سیاسی و اداری در تاریخ جهان بهشمار میرود. در این مدل، همدان نماینده مناطق شمالغربی و نیمه شمالی ایران و شوش نماینده مناطق جنوبی کشور بود. بنابراین، این سیستم نهتنها بهدلیل تفاوتهای اقلیمی، بلکه بهمنظور توازن جغرافیایی و فرهنگی نیز طراحی شده بود.
مزایای مدل دو پایتختی هخامنشی
حسنزاده میگوید که این مدل در مقایسه با ایدههای دیگر مانند انتقال پایتخت، بسیار کارآمدتر است. تجربه هخامنشیان نشان میدهد که این سیستم میتوانست علاوهبر بهرهگیری از تنوع اقلیمی کشور، از «تمرکز قدرت» در یک نقطه خاص جلوگیری کند و بهنوعی از آسیبهای ناشی از تجمع شدید جمعیت و منابع در یک پایتخت جلوگیری کند. بهعلاوه، این مدل بهعنوان نخستین تجربه تاریخ مدیریت سرزمینی در سطح جهانی شناخته میشود که امکان تعامل میان مناطق مختلف کشور را فراهم میکرد.
مدل دو پایتختی در سایر کشورها
این مدل در دیگر کشورهای دنیا نیز دیده میشود. حسنزاده به نمونههای مشابه در آفریقای جنوبی، بولیوی، مالزی و سریلانکا اشاره میکند که در آنها توزیع کارکردهای پایتخت بین دو یا چند شهر صورت گرفته است. بهعنوان مثال، در آفریقای جنوبی، سه شهر مختلف بهعنوان پایتختهای اجرایی، قضائی و مقننه عمل میکنند و در بولیوی، پایتخت قانونی در سوکری و پایتخت اجرایی در لاپاز قرار دارد. این تقسیمکارها در این کشورها موجب کاهش تمرکز قدرت در یک نقطه خاص و افزایش عدالت منطقهای شده است. حتی ترکیه، که رسماً کشور دوپایتختی نیست، بهطور غیررسمی دو پایتخت دارد؛ آنکارا بهعنوان پایتخت اداری و استانبول بهعنوان پایتخت اقتصادی و فرهنگی.
پیشنهاد: شیراز بهعنوان پایتخت دوم
حسنزاده معتقد است که شیراز با توجه به پیشینه فرهنگی و تاریخی غنیاش میتواند بهعنوان پایتخت دوم ایران انتخاب شود. شیراز که بهعنوان مرکز هنر، فرهنگ و ادبیات ایرانی شناخته میشود، میتواند نقش پایتخت فرهنگی، اجتماعی و فصلی را ایفا کند. از اینرو، میتوان آن را بهعنوان پایتخت «زمستانی و پاییزی» معرفی کرد. این انتخاب از چند جهت مؤثر است؛ اولاً شیراز بهدلیل موقعیت جغرافیایی مناسب و آبوهوای معتدلتر در فصلهای سرد سال، بهعنوان یک پایتخت فصلی مناسب است. ثانیاً شیراز از نظر زیرساختها، بهویژه در حوزههای فرهنگی و گردشگری، ظرفیتهای زیادی دارد که میتواند به رشد و توسعه این حوزهها در سطح ملی کمک کند.
مزایای مدل دو پایتختی در ایران
حسنزاده به چندین مزیت مهم مدل دو پایتختی در ایران اشاره میکند:
1. تمرکززدایی سیاسی و اداری
2. کاهش فشار بر تهران
3. توسعه متوازن
4. نماد همبستگی ملی
چالشهای مدل دو پایتختی
اجرای مدل دو پایتختی نیز بدون چالش نیست. یکی از بزرگترین چالشها، نیاز به توسعه زیرساختهای حملونقل سریع و مؤثر بین تهران و شیراز است. همچنین، احتمال بروز مشکلات در اداره سیستمهای اداری و بروکراسیهای تکراری در دو پایتخت نیز وجود دارد. با این حال، حسنزاده تأکید میکند که این چالشها با برنامهریزی دقیق و همکاری میان متخصصان مختلف قابل حل هستند.
ضرورت پژوهش میانرشتهای
برای تحقق مدل دو پایتختی در ایران، نیاز به پژوهشهای میانرشتهای و همکاری تخصصهای مختلف از جمله مردمشناسان، جامعهشناسان، اقتصاددانان، اقلیمشناسان و شهرسازان وجود دارد. بدون این بررسیهای دقیق، هیچگونه تصمیمی برای اجرای چنین طرحی نباید گرفته شود. این پژوهشها میتوانند به طراحی زیرساختهای زیستمحیطی، حملونقل و مدیریتی کمک کنند و از موفقیت این مدل در ایران اطمینان حاصل نمایند.
برگرفته از: ایسنا