سخنان آقای سلیمانی اردستانی مدرس حوزه و دانشگاه درباره یکی از موضوعات تاریخ اسلام واکنشهای متعدد و گاه تندی را برانگیخته است. در میان این واکنشها، برخی تلاش کردهاند رفتار او را در کنار توهینها و فحاشیهای صریح برخی مداحان قرار دهند؛ مقایسهای که از منظر تحلیل اخلاقی و رسانهای قابلتأمل است. نخست باید میان «بیان یک نظر اختلافی» و «اقدام به توهین و تحقیر» تفکیک قائل شد. آقای سلیمانی، هرچند بر موضوعی اختلافی و حساسی دست گذاشته، اما سخنان او فاقد ادبیات توهینآمیز بوده و در چارچوب یک نقد یا تحلیل تاریخی قابل ارزیابی است؛ تحلیلی که مشابه آن را برخی پژوهشگران دیگر نیز مطرح کردهاند و میتوان درباره درستی یا نادرستیاش بحث کرد. اختلافنظر در حوزههای کلامی و تاریخی، سابقهای طولانی دارد و معمولاً با گفتوگوی علمی پاسخ داده میشود.
واکنش مداحان
واکنش برخی مداحان با بهکارگیری الفاظ رکیک و تحقیرآمیز ماهیتاً در سطح دیگری قرار دارد. خشونت کلامی، نه پاسخ به یک نظر علمی محسوب میشود و نه در فرهنگ دینی و اخلاقی قابل توجیه است. این موضع در آموزههای اسلامی نیز بهوضوح تأکید شده است. پیامبر درباره اخلاق گفتوگو معیار روشنی ارائه کردهاند: «لَیْسَ الْمُؤْمِنُ بِالطَّعَّانِ وَلا اللَّعَّانِ وَلا الْفاحِشِ وَلا الْبَذِیءِ» «مؤمن کسی نیست که دشنام دهد، لعنت کند یا سخن زشت و ناروا بگوید.» این سخن نشان میدهد که توهین، حتی در دفاع از مقدسات، قابلقبول نیست و شأن دین را پایین میآورد. دفاع از باورهای دینی، بیش از هر چیز نیازمند اخلاق و خویشتنداری است. اینگونه رفتارها، بیش از آنکه به دفاع از باورهای دینی کمک کند، فضای جامعه را ملتهب و گفتوگو را غیرممکن میسازد.
تقارن نادرست
قرار دادن این دو رفتار در یک ردیف، نوعی «تقارن سازی نادرست» است. نقد یک مسئله اختلافی، هرگز همسنگ توهین علنی و فحاشی عمومی نیست. آنچه امروز جامعه نیاز دارد، تفکیک اعتراض از توهین، نقد از خشونت، و گفتوگو از هیجانزدگی است. مخالفان سخنان آقای سلیمانی میتوانند و با استدلال و روش علمی پاسخ دهند؛ همانطور که در سنت علمی، تاریخی و اسلامی ما معمول بوده است نه با فحاشی.
خشونت کلامی
اما هیچ انتقادی، حتی قویترین آن، مجوزی برای رفتارهای خارج از اخلاق عمومی نیست. و میبایست در مواجهه با سخنان غیرعلمی یا اهانتآمیز، از افتادن به ورطه خشونت کلامی و توهین پرهیز کرد و با استدلال و اخلاق پاسخ داد. همانگونه که در مناظره انجام شد به شفافیت و ارزیابی موضوع کمک کرد. درنهایت، بازگشت به گفتوگوی خردمندانه و پرهیز از تندروی، تنها راهی است که میتواند از تکرار چنین تنشهایی پیشگیری کند و به فضای اعتماد عمومی آرامش و التیام دهد. امیدواریم فضای گفتوگو، همواره بر پایه دانش و ادب استوار باشد. اگر اینچنین باشد باعث تنویر افکار عمومی خواهد شد.