به قلم سردبیر
در لایحه بودجه ۱۴۰۴، بندی آمده که شاید از نگاه بسیاری، صرفاً یک اقدام مالی یا انضباطی تلقی شود، اما در واقع نشانهای از تغییر عمیق در سیاست اجتماعی کشور است: دولت موظف شده سه دهک از یارانهبگیران را حذف کند. بر اساس آمار رسمی، اکنون ۷۷ میلیون نفر از جمعیت حدوداً ۹۰ میلیونی کشور، یارانه نقدی دریافت میکنند. یعنی چیزی حدود ۸۵ درصد ایرانیان همچنان نیازمند کمک مستقیم دولت برای گذران زندگی هستند. حال حذف سه دهک به معنای کنار گذاشتن ۲۷ میلیون نفر از همین جمعیت است؛ عددی که بیش از جمعیت کل برخی کشورهای منطقه است.
این آمارها در ظاهر به قصد ساماندهی منابع بودجه و جلوگیری از اتلاف یارانهها ارائه میشوند، اما در باطن تصویری روشن از تابآوری اجتماعی جامعه ایران ترسیم میکنند: جامعهای که در دو دهه گذشته، بار سنگین تورم، رکود، کاهش قدرت خرید و فرسایش رفاه عمومی را به دوش کشیده است. اینکه در سال ۱۴۰۴ هنوز حدود ۸۵ درصد مردم یارانه نقدی میگیرند، خود بهترین سند برای نشان دادن عمق نابرابری و شکنندگی معیشت است.
از سوی دیگر، بازگشت تدریجی سازوکارهایی مانند «کوپن الکترونیکی» یا «کارت کالایی»، نشانهای است از عقبگرد در سیاستگذاری رفاهی. ۳۷ سال از پایان جنگ تحمیلی میگذرد و همانزمان، دولت وقت با افتخار اعلام کرد که “دوران کوپن” تمام شده و اقتصاد در مسیر آزادسازی و رشد قرار گرفته است. حال در دهه ۱۴۰۰، دوباره صحبت از کوپن میشود؛ این بار نه به عنوان ابزار کنترل قحطی، بلکه به عنوان راهحل مقابله با تورم افسارگسیخته و ناتوانی سیاستهای اقتصادی در حفظ سفره مردم.
ماجرا فقط کمبود منابع نیست؛ مسئله، نبود اعتماد عمومی به سیاستگذاری و بیثباتی در طراحی نظام رفاهی است. در شرایطی که نظام مالیاتی ناکارآمد است و ثروتمندان بزرگ سهم واقعی خود را در بودجه نمیپردازند، حذف یارانه سه دهک پایینتر بیش از آنکه اصلاح اقتصادی باشد، نشانهای از بیعدالتی ساختاری است. حذف یارانهگیران بدون ایجاد اشتغال پایدار و حمایت هدفمند، عملاً به معنای فشار مضاعف بر اقشار کمدرآمد و گسترش فقر پنهان است.
بازگشت کوپن، بازگشت به حافظهای جمعی است که یادآور صفهای طولانی، سهمیهبندی و اقتصاد دستوری است. اگر امروز دوباره ناچاریم به همان ابزارها بازگردیم، باید از خود بپرسیم: چرا در چهار دهه گذشته نتوانستهایم ساختاری بسازیم که مردم بدون یارانه و کوپن زندگی کنند؟
پاسخ روشن است: سیاستگذاریهای کوتاهمدت، فقدان برنامهریزی رفاهی بلندمدت، و بیاعتمادی میان دولت و مردم.
اگر دولت میخواهد از چرخه یارانه و کوپن خارج شود، راهش حذف نیست، اصلاح است: اصلاح نظام مالیاتی، بازتوزیع ثروت، و توانمندسازی دهکهای پایین. در غیر این صورت، حذف سه دهک از فهرست یارانهبگیران، فقط به معنای افزودن سه دهک تازه به جمع فقرا خواهد بود.