ستاره صبح-
رافائل گروسی، هسته‌ای می‌گوید چهار سال حضور دونالد ترامپ در کاخ‌سفید به پیچیده‌تر شدن بحران برنامه‌های هسته‌ای ایران و کره‌شمالی شده و بر اثر آن جهان ناایمن‌تر شده است. آقای گروسی که با شبکه خبری سی‌بی‌اس آمریکا گفتگو می‌کرد به جو بایدن، رئیس‌جمهوری منتخب این کشور توصیه کرده که هر چه سریع‌تر به‌سوی مذاکره با ایران (با توجه به شرایط جدید و تحولات روز) حرکت کند. آقای گروسی در این گفتگو با اشاره به خروج آمریکا از برجام که در ماه مه سال ۲۰۱۸ و به دستور دونالد ترامپ روی‌داده اشاره کرد و گفت: «البته فعالیت‌های هسته‌ای ایران در خفا و بدون نظارت بازرسان آژانس نبوده و این خوب است که ما همچنان به این فعالیت‌ها دسترسی داریم». بااین‌حال، مدیرکل آژانس که نهاد تخصصی سازمان ملل متحد در امور هسته‌ای و اتمی است گفته ظرف چند هفته آینده باید همه امضاکنندگان توافق هسته‌ای، ازجمله ایران، با توجه به تغییراتی که در وضعیت جهان و منطقه روی‌داده و با در نظر گرفتن تبعات آنچه در ارتباط با برجام روی‌داده، مذاکرات جدیدی را مدنظر قرار دهند. سخنان مدیرکل آژانس در حالی روز چهارشنبه، ۱۶ دسامبر، منتشر شد که دو روز پیش هم ۵۰ وزیر، سفیر و مقام عالی‌رتبه سابق آمریکا طی نامه‌ای به جو بایدن، به او توصیه کردند که به‌محض آغاز به کار، بازگشت به برجام را در دستور کار خود قرار دهد. چاک هیگل، وزیردفاع سابق آمریکا؛ جان برنان، رئیس سابق سازمان سیا و چندین سفیر سابق ایالت متحده در کشورهایی چون روسیه، عربستان، اسرائیل، عراق و افغانستان، از امضاکنندگان این نامه بودند.
بازگشت به مسیر درست
روز چهارشنبه همچنین حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران گفت: «از آمدن بایدن ذوق‌زده نیستم اما از رفتن ترامپ خوشحال هستیم.» آقای روحانی که دستگاه دیپلماسی دولت او در سال ۲۰۱۵ برجام را به‌عنوان موفقیتی بزرگ امضاء کرد روز چهارشنبه در ارتباط با برجام و آمریکا گفته بود راه واشنگتن برای بازگشت به «مسیر درست» باز است و «اگر ۱+۵ به‌کل تعهداتش برگردد، ما هم در همان ساعت به‌کل تعهداتمان برمی‌گردیم.» روز چهارشنبه هم رهبر انقلاب در دیدار اعضای ستاد بزرگداشت شهید سردار سلیمانی خطاب به مسئولان گفتند: «اگر بتوان با روش درست، عاقلانه، ایرانی- اسلامی و عزتمندانه تحریم‌ها را برطرف کرد باید این کار را انجام داد اما تمرکز عمده باید بر خنثی‌سازی تحریم‌ها باشد که ابتکار آن به دست شما است.»
بازگشت آسان نیست
قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه وزارت امور خارجه در گفت‌وگو با ستاره صبح با اشاره به سخنان رهبر انقلاب و تأکید رئیس‌جمهور مبنی بر ضرورت برداشته شدن بدون تعلل تحریم‌ها، گفت: «من امیدوارم که این نظر رئیس‌جمهور مورد اجماع همه ارکان نظام باشد و همه موافق باشند که اگر آمریکا به برجام برگردد، ایران هم به این معاهده بازخواهد گشت و زمینه رفع تحریم‌ها فراهم خواهد شد. البته باید پذیرفت که بازگشت به برجام، نه برای آمریکا چندان آسان است و نه برای ایران؛ زیرا ایران گام‌هایی را برداشته که باید از آن برگردد، علاوه بر آن برجام مخالفان جدی در داخل دارد. ضمن آنکه آمریکایی‌ها هم بعید است به‌یک‌باره بتوانند تحریم‌ها را بردارند. بااین‌حال باروی کار آمدن جو بایدن، زمینه این اتفاق فراهم‌شده است، مگر آنکه تا روز اول بهمن و سپس زمانی که وی بخواهد به این موضوع بپردازد، اتفاقاتی بیفتد که امکان بازگشت آمریکا به برجام را از بین ببرد.»
تخریب مسیر دیپلماسی
این تحلیلگر برجسته روابط بین‌الملل همچنین در پاسخ به سؤال خبرنگار ستاره صبح مبنی بر اینکه منظور روحانی از همسویی مخالفان دولت با مخالفان خارجی ایران چه بود، خاطرنشان کرد: «با توجه به اینکه او رئیس‌جمهور است، حتماً از موضوعات بیشتری به‌خصوص در مسائل داخلی مطلع است و شاید هم به مصلحت نمی‌داند که همه آن‌ها را بیان کند، اما به نظر می‌رسد در خارج، دشمنان نشان‌داری چه در داخل آمریکا، چه در منطقه مانند اسرائیل و عربستان سعودی و چه حتی برخی کشورهای متحد ایران مانند روسیه احتمالاً چندان علاقه‌مند نیستند برجام مجدداً احیا شود، زیرا آنان از این وضعیت بیشتر سود می‌برند؛ به همان نسبت در داخل هم عده‌ای که به کاسبان تحریم شهرت دارند، از وضعیت کنونی بیشتر منفعت کسب می‌کنند. وقتی بازارها شفاف نباشد، صادرات و واردات با رانت و قاچاق همراه است و بازار سیاه شکل‌گرفته باشد، معلوم است که عده‌ای از این شرایط سود می‌برند. هرجا که تجارت از طریق مراجع رسمی شکل نگیرد و از راه‌های شفاف انجام نشود و از طریق مراجع قانونی بانکی نقل و انتقالات پول‌ها صورت نگیرد، معلوم است که فساد رخ می‌دهد و واسطه‌ها و دلالان سود بالایی می‌برند؛ درنتیجه علاقه‌مند نیستند منافعی را که در شرایط تحریم‌ها به دست می‌آورند، به‌راحتی از دست بدهند. به‌هرحال همان‌گونه که ترورها و خرابکاری‌هایی (به‌خصوص ترور شهید فخری‌زاده) نشان می‌دهد که اسرائیل و دیگر دشمنان احتمالاً عوامل آن‌ها از طریق برخی مراکز نفوذ کرده‌اند، به‌هرحال ممکن است عوامل بیگانه در حوزه‌های اقتصادی و تصمیم‌گیری‌های مالی نیز نفوذ کرده باشند و سعی می‌کنند با تشویق سیاست‌های تندروانه، اجازه ندهند ایران به مسیر تعامل با دنیا برگردد. درواقع عده‌ای در داخل تلاش می‌کنند مسیر دیپلماسی را تخریب کنند و اجازه بازگشت طرفین به برجام را ندهند.»
عامل رفع تحریم‌ها
محبعلی همچنین با تأکید بر وجود انگیزه و اراده لازم برای بازگشت آمریکا به برجام در دولت بایدن، تصریح کرد: «یکی از سیاست‌های اعلام‌شده حزب دموکرات و آقای بایدن بازگشت به چندجانبه گرایی و تعهدات پیشین آمریکا ازجمله برجام است؛ اما بازگشت به برجام نیازمند یک سری شرایط پیش‌زمینه‌ای است که بخش زیادی از آن را طرف ایرانی باید مهیا کند؛ اما ازآنجایی‌که بخشی از این فرایند به نقش ایران و همچنین نقش کشورهای منطقه و شرایط داخلی آمریکا دارد، ممکن است بلافاصله اتفاق نیفتد. به‌هرحال شرایط داخلی آمریکا هم به‌گونه‌ای است که باید دید آیا اولویت آقای بایدن در درجه اول بازگشت به برجام می‌تواند باشد یا خیر و اینکه آیا مخالفین و حزب جمهوری‌خواه با توجه به نفوذی که در کنگره و دیگر نهادها دارند، اجازه خواهند داد که بایدن به‌سادگی به برجام بازگردد و تحریم‌ها را بردارد یا خیر. این هم مسئله‌ای است که باید صبر کرد و دید.» وی در پایان گفت: «پرسش اصلی این است که آیا برجام به نفع منافع ملی ماست یا خیر. آیا آن‌هایی که با برجام مخالف‌اند، جایگزینی برای آن دارند و آیا جایگزین موردنظر آن‌ها تأمین‌کننده منافع ملی، عامل رفع تحریم‌ها و بازگشت ایران به جامعه بین‌المللی و داشتن روابط خوب و مناسب با جهان هست یا خیر. درواقع سؤال اصلی این است و مخالفان برجام باید به این سؤال پاسخ دقیق و شفاف بدهند.»
جایگاه حقوقی برجام
رحمان قهرمان‌پور، پژوهشگر ارشد روابط بین‌الملل در گفت‌وگو با ستاره صبح با اشاره به رویکرد مثبت در دولت جدید آمریکا نسبت به برجام گفت: «در داخل ایران هم پیچیدگی وجود دارد؛ اما به نظر می‌رسد آقای ظریف و تیم دیپلماسی ایران به دنبال آن هستند تا جایگاه حقوقی برجام تقویت شود. به همین خاطر آقای ظریف گفته بازگشت آمریکا به برجام از در بازگشت به قطعنامه 2231 باشد. به این معنا که جایگاه حقوقی برجام مستحکم شود و قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل که پشتوانه حقوقی برجام است، تقویت شود؛ یعنی آقای ظریف معتقد است اگر بازگشت آمریکا به برجام چند ماه دیرتر شد و به عمر دولت دوازدهم نرسید، اشکالی ندارد؛ اما خود برجام به‌عنوان یک سند معتبر بین‌المللی تقویت شود و اگر آمریکا به آن بازگشت، دیگر مثل زمان آقای ترامپ، خروج از آن ساده و آسان نباشد؛ اما یک سؤال اساسی وجود دارد که ابتدا باید به آن پاسخ داد و آن این است که ایران و آمریکا قرار است در چهار سال آینده مسئله اصلی‌شان بازگشت به برجام باشد یا این کار مقدمه گام‌های دیگری خواهد بود؟ به نظر می‌رسد محتمل‌ترین گام بعدی بعد از بازگشت به برجام و اجرایی شدن این توافق، مذاکره درباره مسائل مختلف منطقه‌ای باشد و اگر پاسخ ما این باشد که امکان فراتر رفتن از برجام در روابط دو کشور در چهار سال آینده وجود ندارد، پس ایران و آمریکا حداقل طی یکی دو سال آینده مشغول برجام خواهند بود.»
مذاکرات منطقه‌ای
وی همچنین افزود: «اگر بخواهیم احتمال تمایل آمریکا به ورود به مذاکرات منطقه‌ای را جدی بگیریم، این سؤال مطرح می‌شود که آیا اروپا، چین و روسیه هم با نیت، سیاست و خواست آمریکا درباره مذاکرات منطقه‌ای موافق هستند یا نه؟ و اینکه این مذاکرات فرضی میان آمریکا با ایران در چارچوب 1+5 برگزار می‌شود یا دوجانبه ایران و آمریکا یا سه‌جانبه ایران آمریکا و اروپا؟ به نظرم این سؤال مهمی است، زیرا تضاد منافع روسیه و چین با آمریکا و اروپا در مورد خاورمیانه حتماً بیشتر از تضاد آن‌ها در بحث هسته‌ای ایران است. تنها چیزی که برای هر پنج عضو مهم است، اینکه جنگ طولانی‌مدت در منطقه ایجاد نشود، هرچند که برخی تحلیل‌گران معتقدند در این مورد هم منافع واحدی نیست، مثلاً روسیه خیلی هم بدش نمی‌آید بحران در منطقه ایجاد شود و آمریکا درگیر این بحران شود. درصحنه این بازی شطرنج، تصمیم‌های ایران و نقشه راه آن، یکی از خانه‌های مهم این صفحه شطرنج است. اگر ایران دنبال این باشد که مسئله برجام را سریع حل کند و به سراغ گام‌های بعدی برود در آن صورت شاهد تغییراتی در این بازی خواهیم بود.»
برجام ابزار مناسب برای خنثی‌سازی تحریم‌هاست
اشاره: سید علی کرمانی- روز چهارشنبه (26 آذر) رهبری در سخنانی تأکید کردند که در رفع تحریم‌ها یک ساعت هم نباید تأخیر کرد. پیش از این رئیس‌جمهور نیز همین جمله را گفته بود. برخی بر این عقیده‌اند که این سخنان چراغ سبز به مذاکره از موضع عزت و حکمت است. این سخنان پس از آن مطرح می‌شوند که مجلس شورای اسلامی قانونی را با عنوان طرح «اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها و صیانت از حقوق ملت» به تصویب رساند که به عقیده رئیس‌جمهور، دولت، وزارت خارجه، صاحب‌نظران و کارشناسان ممکن است مسیر رفع تحریم‌ها را با بن‌بست مواجه کند. در این راستا ستاره صبح گفت‌وگویی با دکتر محمدجواد حق‌شناس، عضو شورای شهر تهران و عضو حزب اعتماد ملی انجام داده است که در ادامه می‌خوانید:
«من قبلاً هم گفته‌ام، حالا هم تکرار می‌کنم، رفع تحریم دست دشمن است و خنثی کردن تحریم دست ماست؛ غیر از این است؟ ما که نمی‌توانیم خودمان رفع تحریم کنیم، دشمن باید رفع تحریم کند، اما خودمان می‌توانیم این تحریم دشمن را خنثی کنیم. پس این مقدم است، این درست است؛ بیشتر دنبال این باشیم. البته نمی‌گویم دنبال رفع تحریم نباشیم؛ چرا، واقعاً اگر بتوانیم تحریم را رفع کنیم، یک ساعت هم نباید تأخیر کنیم. البته چهار سال است تأخیر شده [یعنی] از سال ۹۵ بنا بوده همه تحریم‌ها یک‌باره برداشته بشود [اما] تا الان نه فقط برداشته نشده، زیاد هم شده. تأخیر شده [اما] اگر بتوانیم با روش درست، عاقلانه، با روش اسلامی و ایرانی، با روش عزتمندانه تحریم را برطرف کنیم، باید برطرف کنیم. اما به این نیندیشید؛ عمده به خنثی کردن تحریم بیندیشید که دست شماست و شما می‌توانید این کار را بکنید و دنبال کنید، با همدیگر کار کنید، تلاش کنید؛ این توصیه من است. من از مسئولین کشور حمایت می‌کنم [اما] شرطش این است که به اهداف ملت پایبند باشند» (برگرفته از تارنمای Khamenei.ir). عبارات فوق بخشی از سخنان رهبر انقلاب است که چهارشنبه هفته گذشته (26 آذر) در دیدار با دست‌اندرکاران مراسم سالگرد شهادت حاج قاسم سلیمانی و خانواده این شهید بزرگوار بیان کردند. سخنانی که حاکی از جدیت رهبر انقلاب نسبت به رفع و خنثی‌سازی آثار تحریم‌هاست. در شرایطی که فشار تحریم‌ها معیشت مردم را با مشکلات جدی روبه‌رو کرده، اما کاسبان تحریم همچنان در تلاش‌اند تا کوچک‌ترین امیدها به رفع تحریم‌ها و تعامل با دنیا را از بین ببرند. محمدجواد حق‌شناس، عضو شورای شهر تهران و استاد روابط بین‌الملل معتقد است که دلایل مختلفی در ایجاد تحریم‌ها دخیل بوده و هستند.
چرایی شکل‌گیری و راهکارهای
رفع تحریم‌ها
حق‌شناس در گفت‌وگو با ستاره صبح موضوع تحریم‌ها را دارای تعاریف حقوقی و سیاسی می‌داند. او می‌گوید: «پیش از آنکه بخواهیم به تأکید رهبر انقلاب در ارتباط با رفع تحریم‌ها بپردازیم، نخست می‌بایست شناخت دقیق از دلایل شکل‌گیری و راهکارهای رفع تحریم‌ها یا کاهش آثار آن داشته باشیم. تحریم رفتاری ناشی از اراده یک یا چند کشور یا نهادهای بین‌المللی درخصوص یک کشور ثالث یا مجموعه‌ای از کشورهاست. رفتاری که تلاش می‌کند موضوعات مورد نظر خود در کشور یا نهاد ثالث را تحت کنترل یا فشار قرار دهد». حق‌شناس با اشاره به اینکه ایران طی چهار دهه گذشته با انواع مختلفی از تحریم‌ها روبه‌رو بوده، گفت: «نخستین تحریم علیه ایران مربوط به مجموعه تحریم‌های اقتصادی ایالات‌متحده است که بیش از چهار دهه است که با آن مواجهیم. مجموعه دیگری از تحریم‌ها مربوط به همراهی کشورهای اروپایی با آمریکاست. از سویی عدم همکاری دولت‌های نهم و دهم با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در راستای پایبندی کشورمان به پروتکل‌های هسته‌ای و اجازه بازرسی آژانس از سایت‌های ایران عامل مهم دیگری برای اعمال تحریم علیه کشورمان هم از سوی آمریکا و متحدان اروپایی‌اش و هم سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی بوده است». عضو شورای شهر تهران با اشاره به اینکه زمانی دولت وقت ایران قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل را کاغذ پاره می‌دانست، گفت: «بی‌توجهی به قطعنامه‌های ضد ایرانی و آثار بلندمدت اقتصادی و سیاسی آن‌ها، موجب شد تا خودمان به استقبال تحریم‌ها برویم». حق‌شناس این رفتار دولت‌های نهم و دهم را مسبب حضور گسترده مردم در پای صندوق‌های رأی در سال 92 می‌داند و دراین‌باره می‌گوید: «مردم در سال 92 از وضعیتی که شکل گرفته بود خسته شدند و به حمایت از جریان میانه‌رو و خواهان تعامل و گفت‌وگو برخاستند. به همین خاطر دولت تدبیروامید توانست با حمایت رهبری و مجلس وقت در جهت قرارداد بین‌المللی برجام حرکت کند و تحریم‌ها علیه کشورمان را از میان بردارد». وی با اشاره به اینکه برجام همان مسیر خنثی‌سازی تحریم‌هاست، گفت: «برجام موجب شد تا درهای اقتصاد اروپا به سمت ایران باز شود».
دشمنان برجام
حق‌شناس در بخش دیگری از صحبت‌های خود به مخالفان برجام اشاره کرد و اظهار داشت: «زمانی که همگان از برجام خوشحال بودند و امیدها نسبت به گشایش اقتصادی در ایران رو به فزونی می‌رفت، دو عامل سد راه این اتفاق شد. نخست جریانی در داخل بود که منافع خود را در خطر می‌دید و تلاش کرد تا با نفوذی که در ساختار قدرت دارد، برجام را ناکام بگذارد. این جریان که به «هسته سخت قدرت» هم از آن تعبیر می‌شود سلسله اقداماتی را شکل داد تا قدرت‌های بزرگ که هفته‌ها و ماه‌ها تلاش کرده بودند بر سر برنامه هسته‌ای ایران به توافق برسند، نسبت به تغییر رویکرد ایران دچار تردید شوند. اتفاق دیگری که برجام را تحت‌الشعاع قرار داد، تغییر بافت قدرت در آمریکا و روی کار آمدن دونالد ترامپ بود. او به برجام اعتقادی نداشت و آن را به زیان منافع آمریکا می‌دانست». وی با اشاره به اینکه آمریکا توانست با استفاده از هژمونی سیاسی-اقتصادی خود، دیگر کشورهای جهان، حتی همسایگان ایران را هم در تحریم‌ها با خود همراه کند، گفت: «این طبیعی است که کشورهای دیگر، حتی همسایگان ایران منافع خود را به رابطه با ما ترجیح دهند». حق‌شناس افزود: «رفتارهای متجاوزانه و مغایر حقوق بین‌الملل ترامپ منجر به تحمیل سخت‌ترین تحریم‌ها علیه ایران شد. تحریم‌هایی که فروش نفت را به کمترین میزان در 40 سال گذشته و حتی نسبت به زمان جنگ رساند».
مخاطب سخنان رهبری کیست؟
عضو شورای شهر تهران تغییر دولت در آمریکا را یک فرصت می‌داند و معتقد است می‌توان سخنان رهبر انقلاب در رفع هرچه سریع‌تر تحریم‌ها را هم در این زمینه تفسیر و تعبیر کرد. وی می‌گوید: «با تغییری که اکنون در ریاست جمهوری آمریکا پیش آمده، دولت و وزارت خارجه باید برای احیاء برجام تلاش کنند. این منطقی‌ترین رویکرد ممکن در حال حاضر است که با سخنان رهبری که فرمودند در رفع تحریم‌ها یک ساعت هم نباید تأخیر کرد، مطابقت دارد». حق‌شناس معتقد است مخاطب رهبر «مجلس»، «دولت» و «هسته سخت قدرت» است. او همچنین تلاش‌هایی که تاکنون در جهت خودکفایی اقتصادی صورت گرفته را ناکارآمد و ناکافی می‌داند و می‌گوید: «حجم عظیمی از فساد در کشور وجود دارد. چشم بستن به تبعیض‌ها، رانت‌ها و اجازه ندادن به تفکر و دیدگاه‌هایی که می‌توانند افشا کننده فساد باشند، همگی موجب شده تا نتوانیم اقتصاد کشور را خودکفا کنیم». وی می‌افزاید: «اکنون کسانی در ساختار قدرت حضور دارند که سال‌ها عملکردشان ناکارآمد بوده است. حال به جای آنکه کنار گذاشته شوند، در جایگاه‌های کلیدی‌تری قرار می‌گیرند. این موضوعات مردم را ناامید می‌کند». حق‌شناس در پایان نیز در پاسخ به این سؤال که آیا عاملان ناکارآمدی و فساد در کشور پنهان هستند یا خیر، گفت: «پرونده‌های فساد چند هزار میلیاردی نشان می‌دهد که این جریان هویت پنهانی ندارد. مردم از یک‌سو شاهدند که برخی پرونده‌ها مانند پرونده‌های کشف حجاب به سرعت مورد رسیدگی قرار می‌گیرند و احکام سنگینی هم برای آن‌ها صادر می‌شود، اما پرونده‌هایی که مربوط به حوزه قدرت می‌شوند چندین سال زمان می‌برد تا به آن‌ها رسیدگی شود. دادگاه‌ها بعضاً علنی برگزار نمی‌شوند و همین موارد اعتماد و امید مردم را کمرنگ می‌کند».