شب چلّه یا همان یلدا یکی از همان آیینهایی ست که ریشه در این خاک و تمدن گرانسنگ دارد و همدلی و صمیمیتِ ملی ایرانیان را به نمایش میگذارد. در دوران باستان، شب یلدا تنها یک جشن نبود، بلکه بازتابی از باورهای مذهبی و اجتماعی و ملی مردم ایران محسوب میشد. این جشن، بهویژه در دوره زرتشتیان، اهمیت زیادی داشت و بهعنوان نمادی از امید و بازگشت روشنایی گرامی و پاس داشته میشد. کشاورزان و روستاییان از این شب برای شکرگزاریِ پایانِ برداشتِ محصولات و آماده شدن برای فصل جدید استفاده میکردند.
جشن شب یلدا فرصتی برای تقویت روابط اجتماعی بوده و هست، چراکه مردم دورهم گِرد میآمدند و داستانهایی درباره پهلوانان ایرانی نقل میکردند و اشعار شاهنامه را میخواندند. این سنتها، بهنوعی آداب شب چلّه و یلدا را شکل داده و تا امروز حفظشدهاند. یلدا به معنی تولد مهر (میترا) و واژهای سُریانی به معنای زایش و تولد است.
سریانی زبانی بود که در میان مسیحیان رواج داشت. درواقع به گفته علیاکبر دهخدا، «یلدا واژهای سُریانی به معنای زادروز است و چون مردم شب یلدا را با میلاد مسیح پیوند دادهاند، به این نام خواندهشده است؛ این معنا، از بررسی و تحقیق در واژهنامهها و کتابهای تاریخی بهدستآمده است. ابوریحان بیرونی از شب یلدا بانام میلاد اکبر یاد میکند و منظور از این نام را، میلاد خورشید (مهر) دانسته است.
از تاریخ هم اینطور برمیآید که مسیحیان اولیه که درروم زندگی سختی داشتند وعدهای از آنان به ایران مهاجرت میکنند. به علت نزدیکی فرهنگی، این واژه سریانی به فارسی راه پیدا کرد و پیش از آن از عبارت «شب چلّه» استفاده میشد. «چلّه زمستان از اول دی (در تقویم کنونی ایران) آغاز میشود و تا دهمین روزِ بهمنماه ادامه دارد و به چلّه بزرگ معروف است. پسازآن، چلّه کوچک آغاز میشود و تا اول اسفند ادامه دارد».
پیشینه یلدا به زمانهای بسیار گذشته برمیگردد ولی مشخص نیست قدمت دقیق آن به چه زمانی تعلق دارد. بسیاری از باستان شناسان هفت هزار سال پیش را برای تاریخ شب یلدا مطرح کردهاند. به استناد ظروف سفالی دوران قبل از تاریخ، نقوشِ حیوانی ماههای ایرانی همچون عقرب و قوچ داخل این ظرفها حکشدهاند؛ البته ناگفته نماند نقوش کشفیات باستانشناسی و کتیبهها نادرند ولی باستان شناسان بر این باورند که تا ۷۰۰۰ سال پیش نیز میتوان آیین مربوط به شب یلدا را رصد کرد. این آیین باستانی و جشن بزرگ یلدا در بسیاری از کشورهای آسیای،میانه مانند افغانستان، تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان و همچنین در برخی کشورهای قفقاز مانند آذربایجان و ارمنستان هم مشترک است. در حقیقت شب چلّه و شب یلدا برای ما ایرانیان شبی ست که زیباترین تجسمِ مهر و نور را به نمایش میگذارد و باید در این شب معنوی که تماماً سرشار از زیبایی و عشق و مهر است دلها را مهیای مهر ورزیدن کرده و اندیشه را به ژرفای معنویت و هستیشناسی برده و دل را به آفریدگارِ مهر و وجودِ مهرِ مطلق وصل نموده تا زیباترین عاشقانهها و عارفانهها در حقیقتِ باطنِ وجودِ ما شکلگرفته و معرفتی از نور در درونِ ما پدیدار گردد.
شب یلدا پر از مهر و معنویت است و باید دستها را گرفته و برای عاقبتبهخیری هم دعا کنیم و آرزوی خیر و نیک و بهروزی و سلامتی و شادمانی و صلح برای یکدیگر بخواهیم و نیازمندان را دریابیم تا آنها هم این شب را در کنار ما به زیبایی و نشاط سهیم باشند. در این شبِ زیبا باید بُتِ اهریمنِ نفس و تاریکی را شکسته و دل را خانهتکانی کرده تا روشنایی و تابندگی از پنجره و دریچه مهر و امید و آرزو وارد وجودمان شود. شب چله و یلدا باید نمادی از زیبایی و مهر باشد و این نماد را باید به عمل هم به تصویر کشیده و ثابت کنیم و نور و زیبایی را باید به حرکت درآورده تا خانواده و جامعه را به طراوتِ معنویت کشانده و خوبی و برکت و مهربانی را در میانمان حاکم کنیم و همدلی و جوانمردی را در واقعیت نیز ثابت کنیم. د این شبِ پر از مهر و معرفت تفألی به درگاه و دیوان حافظ شیراز زده و برای هم و برای آینده این سرزمین و این خاک روشنایی و سلامتی و سعادت را آرزو کنیم.