راهنمای رصد بارش های شهابی ۱۴۰۳

بارش شهابی جوزایی چیست؟

بارش شهابی به رویداد نجومی گفته می‌شود که در آن طی یک شب، شمار زیادی شهاب در آسمان دیده می‌شود. این پدیده‌ی نجومی، زمانی روی می‌دهد که زمین در مدار خود به دور خورشید، از میان بقایای دنباله‌دارها یا سیارک‌ها می‌گذرد. بدین ترتیب شمار زیادی سنگ‌های فضایی ریز و درشت وارد جو زمین می‌شوند و سوختن آن‌ها در اتمسفر به صورت رد درخشانی دیده می‌شود که به آن شهاب می‌گویند.

بارش شهابی جوزایی در چین
Credit: Dai Jianfeng, IAU OAE

بارش‌های شهابی به نام کانون بارش نام‌گذاری می‌شوند؛ یعنی نقطه‌ای که به نظر می‌رسد اغلب شهاب‌ها از آن خارج می‌شوند. به عبارت دیگر اگر مسیر حرکت شهاب‌ها رو به عقب امتداد داده شود، همه در نزدیکی یک نقطه هم‌گرا می‌شوند. این نقطه در هر صورت فلکی که قرار داشته باشد، بارش شهابی نام آن را به خود می‌گیرد.

بدین ترتیب روشن است که کانون بارش شهابی جوزایی در صورت فلکی «جوزا» (Gemini) یا «دو پیکر» قرار دارد. این صورت فلکی، یکی از صورت‌های فلکی دایرهالبروج به شمار می‌رود که از نظر نمادشناسی، به صورت دو پیکر موازی با یکدیگر که دست در گردن هم دارند، در نظر گرفته شده است.

زمان دقیق بارش شهابی جوزایی

بارش شهابی جوزایی ۱۴۰۳ از ۱۹ نوامبر تا ۲۴ دسامبر ادامه دارد اما زمان اوج بارش برای روزهای ۲۳ و ۲۴ آذر پیش‌بینی شده است و ساعت ۲۱:۰۰ روز جمعه ۱۳ دسامبر، زمانی است که میزان حضور شهاب‌ها در آسمان به بیشینه می‌رسد.

با این حال این ساعت، مناسب‌ترین زمان برای رصد نیست. با توجه به این‌که کانون بارش تا آخر شب کم‌کم طلوع می‌کند و در حدود ساعت ۲:۰۰ بامداد به حداکثر ارتفاع می‌رسد، نیمه شب بهترین فرصت برای رصد شهاب‌های بارش جوزایی است.

بارش شهابی در حضور ماه کامل

با این‌که بارش شهابی جوزایی قوی‌ترین بارش شهابی سال در نظر گرفته می‌شود اما امسال در ۱۴۰۳ حضور ماه کامل شرایط رصدی را دشوار می‌کند. با این حال خوشبختانه بسیاری از شهاب‌های جوزایی، درخشان هستند و اگر هنگام تماشای آسمان، راهی برای پوشاندن ماه در میدان دید خود پیدا کنید، می‌توانید در هر ساعت تعدادی از شهاب‌های درخشان را ببینید.

ماه کامل ۱۴۰۳ در ساعت ۰۹:۰۲ ساعت هماهنگ جهانی روز ۱۵ دسامبر (۱۲:۳۲ روز ۲۵ آذر در تهران) روی می‌دهد. بنابراین هنگام اوج بارش شهابی هم ماه تقریبا کامل در آسمان خواهد بود. در سال‌هایی که شرایط ایدئال است، ممکن است تا ۱۲۰ شهاب در ساعت هم مشاهده شود اما در حضور مهتاب، باید انتظار دیدن شمار کمتری از شهاب‌ها را داشته باشید.

شهاب‌های بارش شهابی جوزایی پررنگ، سفید و درخشان هستند و تعدادی از آن‌ها حتی در حضور نور ماه هم قابل مشاهده‌اند. این شهاب‌ها یکی از بهترین بارش‌های نیمکره‌ی شمالی را شکل می‌دهند. هرچند از نیمکره‌ی جنوبی هم با نرخ پایین‌تر، قابل مشاهده‌اند.

عامل ایجاد بارش شهابی جوزایی

همان‌طور که گفته شد، بارش‌های شهابی در اثر گذر زمین از میان بقایای دنباله‌دارها یا سیارک‌ها شکل می‌گیرند؛ هرچند در این میان نقش دنباله‌دارها بیشتر است. مسؤول بارش شهابی جوزایی هم سیارکی به نام «۳۲۰۰ فایتون» (۳۲۰۰ Phaethon) است که هر ۱.۴ سال زمینی، به دور خورشید می‌چرخد.

تصویر راداری از سیارک ۳۲۰۰ فایتون توسط رصدخانه آرسیبو
Credit: NASA

دنباله‌دار یک گلوله برفی کثیف با هسته‌ی جامد پوشیده شده توسط لایه‌ای از یخ است که با نزدیک شدن به خورشید تصعید می‌شود. این اجرام معمولا وزن کمی دارند و چگالی آن‌ها کمی بیشتر از آب است. این اجرام در مدارهای کشیده به دور خورشید می‌چرخند و به آن نزدیک و از آن دور می‌شوند. همچنین هنگامی که به خورشید نزدیک می‌شوند، یک گیسو را به صورت لکه‌ی نوری شبح‌وار در اطراف هسته‌ی خود نشان می‌دهد. اما هنگام دور شدن از خورشید، بیشتر آن‌ها شبیه به ستاره به نظر می‌رسند، چون ناظر فقط هسته‌ی آن‌ها را می‌بیند. سیارک اما یک جرم سنگی است و معمولا، مداری دایره‌ای‌تر از مدار یک دنباله‌دار دارد. حتی توسط تلسکوپ هم سیارک شبیه یک ستاره به نظر می‌رسد.

از نظر مداری، این تعاریف تا چند دهه پیش به خوبی کار می‌کرد اما تلسکوپ‌های بزرگ‌تر کم‌کم شروع به کشف سیارک‌های دور از خورشید هم کردند و حتی برخی از این اجرام با نزدیک شدن به خورشید، دارای گیسو و دم تبدیل شدند. بنابراین احتمال این‌که یک سیارک به دنباله‌دار تبدیل شود وجود دارد. حتی با توجه به اینکه مواد فرار دنباله‌دار هم می‌توانند تمام شوند و دنباله‌دار خاموش شود، احتمال تبدیل دنباله‌دار به سیارک هم هست. دانشمندان حدس می‌زنند که ۳۲۰۰ فایتون هم یک دنباله‌دار مرده باشد.

کانون بارش شهابی جوزایی

همان‌طور که اشاره شد، کانون بارش شهابی جوزایی در صورت فلکی دو پیکر قرار گرفته است؛ جایی که تقریبا بر ستاره‌ی درخشان «سر پیشین» (Castor)، یعنی یکی از دو ستاره‌ی شاخص صورت فلکی جوزا و درخشان‌ترین ستاره‌ی آن منطبق است. البته این انطباق یک تراز تصادفی است؛ چون کاستور (سر پیشین) در فاصله‌ی ۵۲ سال نوری از ما قرار دارد، در حالی که شهاب‌ها هنگام ورود به جو یعنی حدود ۱۰۰ کیلومتری بالاتر از سطح زمین می‌سوزند.

کانون بارش شهابی جوزایی ۱۴۰۳
Credit: EartSky

ستاره‌ی سر پیشین در نزدیکی ستاره‌ی دیگر یعنی «سر پسین» (Pollux) قرار گرفته است. پولوکس دومین ستاره‌ی پرنور صورت فلکی دو پیکر است. ابتدای بامداد یعنی حدود ساعت ۲ شب به وقت محلی، زمان مناسبی برای رصد بارش شهابی است چون نقطه‌ی کانون بارش در آن زمان، به بالاترین سطح در آسمان می‌رسد. به طور کلی هر چه صورت فلکی دو پیکر در آسمان ارتفاع بیشتری بگیرد، احتمالا شهاب‌های جوزایی بیشتری خواهید دید.

با این حال اطراف کانون بارش تنها محدوده‌ای نیست که می‌توانید شهاب‌ها را ببینید. بلکه شهاب‌ها در بارش‌های شهابی سالانه در تمام نقاط آسمان ظاهر می‌شوند. حتی این امکان وجود دارد که پشت به صورت فلکی دو پیکر قرار بگیرید و شاهد گذر یک شهاب جوزایی باشید.

ویژگی شهاب‌های بارش جوزایی

با توجه به مدار خود سیارک ۳۲۰۰ فایتون که تقریبا با زاویه‌ی کمی به سمت زمین است، بقایای آن هم در همین مسیر قرار دارند و بنابراین تقریبا از جلو وارد جو زمین می‌شوند و ضمن اینکه درخشش بالایی دارند، رد قابل توجهی از خود بر جای نمی‌گذارند.

مسیر حرکت بقایای سیارک ۳۲۰۰ فایتون نسبت به مدار زمین
Credit: Guy Ottewell

۳۲۰۰ فایتون با دوره‌ی گردش ۱.۴ ساله‌ی سیارک فایتون به دور خورشید، بقایای آن در مدت کوتاهی تقویت می‌شوند و به همین علت تعداد شهاب‌ها در بارش جوزایی بالاست. نرخ ساعتی (ZHR) اوج بارش شهابی ۱۲۰ شهاب در ساعت است که در طول یک شب مناسب و در آسمانی تاریک امکان دیدن این تعداد وجود دارد. اما در حضور نور ماه تقریبا کامل احتمالا این تعداد را نخواهید دید. با این حال درخشان‌ترین آن‌ها حتی با وجود مهتاب هم دیده خواهند شد. با توجه به جنس بقایای سیارک ۳۲۰۰ فایتون این شهاب‌ها اغلب به رنگ سفید دیده می‌شوند.

درخشان بودن شهاب‌های این بارش به این علت است که اغلب آن‌ها قطر زیادی دارند. بدین ترتیب آذرگوی هم در میان آن‌ها فراوان است و شماری از آن‌ها به زمین می‌رسند. سرعت شهاب‌ها نسبت به زمین حدود ۳۵ کیلومتر بر ثانیه است که برای بارش شهابی سرعت کمی محسوب می‌شود.

نکاتی برای رصد بهتر بارش شهابی

در ابتدا با توجه به حضور نور ماه در نظر داشته باشید که امسال، بهترین سال برای رصد بارش شهابی جوزایی نخواهد بود. با این حال اگر واقعا قصد دارید به تماشای شهاب‌های آن بروید، به دنبال دور شدن از شهر و حضور زیر آسمان تاریک و دارای افق باز باشید.

همچنین در نظر داشته باشید که وضعیت آب‌وهوا در شب‌های اوج بارش، شامل برف و باران در بسیاری از مناطق به ویژه در غرب و شمال غربی ایران می‌شود. بنابراین باید شرایط آب‌وهوا را هم در نرم‌افزارهای هواشناسی یا از طریق مراجع محلی پیگیری کنید تا به دنبال منطقه‌ای با آسمان صاف در نزدیکی شهر و روستایی که حضور دارید، باشید.

حتی با وجود ابرها، احتمال دیدن شهاب‌های بارش جوزایی وجود دارد.
Credit: Costfoto/NurPhoto via Getty Images

ساعت مناسب برای دیدن بیشترین تعداد شهاب، حدود ۲:۰۰ بامداد است. از سویی چون نور ماه در آسمان حضور خواهد داشت، برای رصد بهتر باید سعی کنید با چیزی جلوی نور ماه را بپوشانید تا در کانون توجه شما نباشد. باید دست کم یک ساعت یا بیشتر را به رصد آسمان اختصاص دهید تا بتوانید تعداد مناسبی از شهاب‌ها را ببینید. به جز اینکه نور ماه مزاحم رصد است و از شمار شهاب‌های قابل دیدن می‌کاهد، در نظر داشته باشید که حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه طول می‌کشد تا چشمان شما با تاریکی سازگار شود.

هیچ تجهیزات ویژه‌ای برای رصد شهاب‌ها نیاز نیست اما چون در شب‌های سرد پاییزی مشغول رصد خواهید شد، یک کیسه خواب برای گرم ماندن در طول بازه‌ی رصدی کمک‌کننده است. علاوه بر این قمقمه یا ماگ مسافرتی با یک نوشیدنی گرم هم می‌تواند تماشای شهاب باران را دلپذیرتر کند.

اگر می‌توانید، بارش شهابی را با حداقل یک همراه تماشا کنید. در این صورت می‌توانید جهت‌های مختلف آسمان را چند نفره نگاه کنید و زمانی که یکی از شما شهابی دید، فورا به دیگری اطلاع دهد. این ترفند باعث می‌شود که نسبت به حالت رصد تنهایی، شهاب‌های بیشتری ببینید.

در نهایت اگر رصد نیمه شب و حدود ۲ بامداد برای شما عملی نیست، تسلیم نشوید! اوایل غروب، زمانی که صورت فلکی جوزا در نزدیکی افق شرقی قرار دارد، هرچند شهاب‌های جوزایی زیادی نخواهید دید، اما چون در اواسط غروب، کانون بارش شروع به ارتفاع کردن می‌کند، این زمان هم ارزش امتحان کردن برای دیدن شهاب دارد.

علاوه بر اینکه باید بدانید که ساعات عصرگاهی، بهترین زمان برای امتحان شانس خود و شکار یک شهاب خراشان است. «شهاب خَراشان» (Earthgrazer) شهابی است که وارد جو زمین و سپس از آن خارج می‌شود. بدین ترتیب به آرامی و به صورت افقی در آسمان حرکت می‌کند و ردی ماندگار دارد. این نوع شهاب‌ها کمیاب هستند، اما اگر به اندازه‌ی کافی خوش‌شانس باشید که یکی از آنها را ببینید، بسیار خاطره‌انگیز خواهد بود.

بارش شهابی جوزایی و شفق قطبی در انتاریو کانادا
Credit: David Cox

در مجموع در نظر داشته باشید که برای تماشای بارش شهابی جوزایی ۱۴۰۳ باید هم بسیار علاقه‌مند باشید و هم وسیله‌ی نقلیه‌ی مناسب داشته باشید تا بتوانید در آسمانی تاریک و بدون آلودگی نوری قرار بگیرید. اما حتی اگر نتوانید مستقیما این پدیده‌ی نجومی را تماشا کنید، می‌توانید منتظر باشید تا رصدگران و عکاسان نجومی باتجربه از سراسر جهان، عکس‌های درخشان خود را از آن به اشتراک بگذارند.

عکس کاور: رد یک شهاب جوزایی در کویر لوت
Credit: Amirreza Kamkar