پژوهش جانبدارانه از نظر دانشگاهی، پژوهش با گرایش ناسالم (biased) است. پژوهش جانبدارانه انواع گوناگون دارد؛ ویژگی مشترک همه‌ی آن‌ها دوری از واقعیت نمایی است. دروغ را می‌توان چنین تعریف کرد: ناواقعیتی که واقعیت گفته شود یا واقعیتی که ناواقعیت خوانده شود. بنابراین، پژوهش جانبدارانه دروغ می‌پردازد و می‌سازد. ممکن است میزان دروغ در یک پژوهش جانبدارانه اندک یا بسیار، جزیی یا کلی باشد. معمولاً منافع و مصالح، موجب پژوهش جانبدارانه می‌شود. مزدبگیری برای پژوهش جانبدارانه، صورت بسیار شناخته شده و مذموم آن در عالم پژوهش است.
در حکومت روسیه (شوروی سابق) و اقمار آن، مصالح حکومت ایجاب می‌کرد که نتایج بسیاری از پژوهش‌ها مطابق سیاست احزاب کمونیست حاکم باشد. کتاب‌های پژوهشی دانشگاهی مغایر با سیاست حکومت و حزب کمونیست ممنوع بود و حتی پژوهشگر مربوط در فهرست افراد ممنوع القلم قرار می‌گرفت. برای نمونه می‌توان از ممنوعیت کتاب استبداد شرقی (Oriental Despotism) اثر کارل ویتفوگل (Wittfogel, 1957) یاد کرد (میزان اقبال جهانی از آن کتاب چنان بود که در سال 1982 چاپ یازدهم آن کتاب، نشر دانشگاه ییل، را خریدم. این کتاب اهمیت تاریخی ویژه دارد و پس از 56 سال به فارسی ترجمه شد). وی از اعضای حزب کمونیست آلمان و آثارش مورد اقبال در شوروی بود. سپس پژوهشگر تاریخ در دانشگاه کلمبیا شد و به پژوهش‌های مارکسیستی از منظر دانشگاهی پرداخت. با انتشار مقالات آغازین تحولات تاریخی درباره‌ی وجه تولید آسیایی از منظر مارکس و نیز بر اساس اکتشافات باستان شناسی و کتب دست اول تاریخی، وی و آثارش کلاً در شوروی دچار ممنوعیت شد. در کتاب در دادگاه تاریخ اثر روی مدودف (Medvedev, 1972) -که اقبال گسترده یافت- موارد عدیده از پوشاندن و دست بردن در واقعیت در پژوهش‌ها در شوروی یادشده است (این کتاب هم به فارسی ترجمه شد).
فقط حکومت‌های کمونسیتی، فاشیستی، ملی گرایی افراطی و نژادگرا به پژوهش جانبدارانه دست نمی‌زدند. مکاتب، احزاب و ادیان گوناگون نیز از دیرباز به پژوهش جانبدارانه می‌پرداخته‌اند. اگر بر 9 جلد کتاب صحیح بخاری- یکی از کتب معتبر روایی اهل تسنن- مروری بشود، از گزارش‌های جانبدارانه به ویژه در حمایت از امویان، حیرت زده می‌شوید. همین مشکل بارها در منابع روایی تشیع مانند اصول کافی دیده می‌شود. مرحوم محمد باقر بهبودی (درگذشته 1393) - محدث معاصر و از استادان اسلام شناس در زمینه روایات اسلامی، مدتی مدرس در دانشگاه تربیت مدرس- که در تلاش برای تدوین صحیح کافی بود و مجلداتی از آن را درآورد و سپس جبراً آن پژوهش را متوقف کرد- مقالات چشمگیری در پژوهش جانبدارانه در روایات شیعی آورده است. وی نشان داد که چگونه برخی راویان برای جلب به مذهب، روایات ساختند. برخی شبه مکاتب مانند طرفداران داروین، طرفداران مارکس، طرفداران نژادگرایی و مانند آن برای توجیه باورهای خود به پژوهش‌های جانبدارانه پرداختند، داده‌های ساختگی فراهم آوردند و برخی از یافته‌های مغایر با مدعیات پیشین را پنهان کردند.
آیا پژوهش جانبدارانه عامدانه و آگاهانه است؟ گاه فضایی ایجاد می‌شود که پژوهشگر در هوای جانبداری نفس می‌کشد. این جانبداری پنهان است. بسیاری از پژوهشگران دوره‌های استالینی، هیتلری، مسیحیان و مسلمانان سده‌های میانه و بسیاری دیگر در جوامع دیگر گرفتار و مبتلا به جانبداری بودند. از منظر یک پژوهشگر مسلمان، در قرآن 257 بار در مذمت دروغ آمده است. این جداً از مواردی است که ریا، تهمت، افتراء، دسّ (یا دست بردن در واقعیت)، تلبیس و مانند آن است. از این رو هیچ توجیهی ندارد که مثلاً یک پژوهشگر مدعی اسلام، پژوهش جانبدارانه کند. چنین کار بر خلاف همان باورهای بنیادین وی خواهد بود.
در این کشاکش دروغ سازی توسط برخی از پژوهش‌ها چگونه می‌توان پژوهش جانبدارانه را از پژوهش واقعی باز شناخت؟ خوشبختانه پژوهشگران برای جلوگیری از جانبداری و دروغ در پژوهش، تجارب پژوهش واقع نما را فراهم آوردند.
پی نوشت ها:
Karl A. Wittfogel, Oriental Despotism; a Comparative Study of Total Power Yale University Press, 1957.
استبداد شرقی: ویتفوگل، کارل إ، ترجمه: محسن ثلاثی استبداد شرقی بررسی تطبیقی قدرت تام، تهران: نشر ثالث، 1391.
Roy Medvedev, Let History Judge: The Origin and Consequences of Stalinism, Alfred A. Knopf, New York, 1972.
روی مدودف: در دادگاه تاریخ، ترجمه: منوچهر هزارخانی، تهران: خوارزمی، 1360.
@roshangari