لیلا ایمانی
7 فوریه 2023
تارنمای ایران دیلی
برگردان و تنظیم علیاصغر شهدی
[email protected]
ادبیات فارسی عشق به باغها را در توصیفهای واقعگرایانه از جشنهایی که در باغها و روستاها برگزار میشود با زبانی مملو از تصویر منعکس میکند. اشعار حافظ (قرن هشتم) یکی از پرافتخارترین شاعران فارسی گوی شهر شیراز در جنوب ایران را با گل سرخ، باغ و بلبل مترادف کرده است.
شاهنامه، سروده فردوسی شاعر و حماسهسرای قرن چهارم مشتمل بر بیش از 50هزار بیت که افسانهها و تاریخچه چهار سلسله ایرانی را تا قرن هفتم میلادی بازگو میکند و با گفتن از داستانهای جادویی گیاهان صحنههای جشن را در باغها میبرد و به نمایش میگذارد.
نظامی، شاعر ایرانی قرن دوازدهم در کتاب پنج گنج خود در داستانهای اخلاقی خود (خزانه اسرار) و در اشعار عاشقانه خسرو و شیرین، از تصویرسازی گل و باغ استفاده کرده است.
همچنین برخی از زیباترین جلوههای باغ و منظرهها توسط هنرمندان ایرانی نقاشی شده است.
در هند نسخههای خطی مصور که به زبان فارسی نوشتهشدهاند، برای فرمانروایان مسلمان سلطنت دهلی در قرن پنجم و اوایل قرن شانزدهم نوشته شدهاند. این نسخهها نیز قرابت زیادی با گل و گیاه دارند. واژهنامهای به سبک سلطانی در کتابخانه بریتانیا از واژههای کمیاب موجود در شعر فارسی، دارای چندین نقاشی کوچک است که واژههای مختلف برای گیاهان را به تصویر میکشد.
نسخه خطی تقریباً به همین تاریخ در کتابخانه و اسناد اداری هند در لندن، نعمت نامه (کتاب لذیذ) شامل بخشهایی در مورد دامداری و آشپزی است که در آن گیاهان و گیاهان دارویی به تصویر کشیده شده است.
نسخه خطی دیگر سلطنتی که برای نصرت شاه در سال 1532 در بنگال نوشته و مصور شده است، نسخهای از شرف نامه، اولین قسمت اسکندرنامه (کتاب اسکندر) نظامی است که تصویری نادر از داستان اسکندر مقدونی و دانههای کنجد دارد.
پرنده اسطورهای شاهنامه، ققنوس یا سیمرغ (از ویژگیهای هنر ایرانی با منشأ چینی) که مرهم زخمهای رستم بود به او میگفت که اسفندیار در برابر چوب گز آسیبپذیر است. پرنده رستم را به نخلستان گز برد و به او گفت که یک تیر دو سر بساز تا دفعه بعد که در جنگ باهم روبرو میشوید، چشمان اسفندیار را نشانه بگیرد. مغلوب شدن اسفندیار با تیر گز توسط رستم موضوع تصویرسازی در شاهنامه است.
فردوسی بزرگ که در اثر بیهمتای خود شاهنامه، قبل از تولستوی به موضوع جنگ و صلح پرداخته است از اشکال ظالمانه و خونین نبردها یاد میکند که مضمون اصلی آن جنگهای مداوم بین ایرانیان و تورانیان است. با این حال شاعر در بخش صلح با آهنگهای عاشقانه و جشنها، ضیافتها و شکار که نامحدود به نظر میرسد سروکار دارد.
هنرمندان ایرانی در طول قرون متمادی از هر فرصتی برای به تصویر کشیدن فعالیتهای شاهنامهای که در فصل بهار روی میدهد، با پسزمینهای از درختان و گیاهان گلدار استفاده کردهاند، مثلاً در مینیاتور از زال و رودابه که اغلب به حیات تصویر کشیده میشود. قرار بود زال و رودابه پدر و مادر رستم باشند و خواستگاری آنها از زمانی آغاز شد که زال در کابل به محراب رفت و درباره دخترش شنید که زیبایی آن به گل و میوه تشبیه شده بود.
خود زال را در تصویری نسبتاً قویتر از جنگ برای رودابه توصیف کردند و از این توصیفات بود که این دو عاشق یکدیگر شدند. رودابه سراپرده خود را با جواهرات و گلهایی مانند نرگس، بنفشه، گل رز، زنبق و یاس مزین کرد.
هنرمند در مینیاتور ایرانی به غیر از قرار دادن ماه و ستاره در آسمان شب مانند روز رفتار میکند تا در لذت نقاشی چیزی از بین نرود.
در مینیاتوری از شاهنامه که در موزه قزوین نگهداری میشود، زال را در حال بالا رفتن از بالکن رودابه در پسزمینه باغی نشان میدهد.
هنرمند برای اینکه به نقاشی رسم شده ابعاد بیشتری بخشد، درخت چنار با تاک مارپیچش، سنگین از دانههای انگور، راهش را به بالای صفحه میکشد و بیدها و سروها به سمت حاشیه کشیده میشوند.
زنبق، نرگس و یک درخت کاج نیز در باغ میرویند درحالیکه نقوش گل، ردای زنان و بالش نگهبانان خواب آرام را تزئین میکند.
حاشیههای صفحه با نقاشیهای طلایی ازگلهای صدتومانی بزرگ تزیینشده است که مانند سیمرغ اسطورهای منشأ خود را مدیون طرحهای چینی میداند. این نقاشی نمونهای از سبک ایرانی اواخر قرن شانزدهم در قزوین است، زمانی که نسخههای زیادی از شاهنامه تولید میشد.