حالا که تهران پایتخت فعال دیپلماسی برای رایزنیهای منطقهای و بینالمللی شده است، باید به سفیر روسها در تهران گوشزد شود؛ زمانی که منافع ملی جمهوری اسلامی ایران به میان میآید، نباید فیلشان یاد هندوستان کند.
در این مرحله از تاریخ معاصر لازم است اندیشهورزان بدون در نظر گرفتن ملاحظات جریانات سیاسی که به آن وابسته هستند، نگاهی واقعبینانه به تغییر و تحولات سیاسی و امنیتی منطقه و جهان داشته باشند. این گزارش تلاش میکند تا همزمان با سفر رئیسجمهور روسیه و ترکیه به تهران برای نشست سهجانبه درباره سوریه، مخاطب را با برخی واقعیتهای نگاه مثبت و منفی به بلوک شرق نوین آشنا کند.
ادعاهای سفیر روسیه در تهران
سفیر روسیه ادعا میکند که کشورش شریک راهبردی و استراتژیک ایران است و منافع مشترک با ایران دارد. درحالیکه در شرایط سخت و بحرانی نظیر آخرین لحظات مذاکرات برای احیای برجام، روسیه دوست و شریکش را تنها گذاشت و در شرایط سخت تحریمها به فروش نفت ایران کمک نکرد و هنگامیکه خودش در تنگنای فشار غرب قرار گرفت، بهعنوان رقیب ایران در بازار تجاری به فعالیت پرداخت. آقای جاگاریان بارها در ایران ناملایمات دیپلماتیک از خود نشان داده است. سفیر روسیه از روند نیروگاه بوشهر در حالی دفاع میکند که بهجای پاسخگویی در برابر بدعهدیهای کشورش در قبال ساخت و بهرهبرداری مطلوب از این پروژه، درنهایت ایران را بدهکار روسها میداند و از اطلاعات محرمانهی سخن میگوید که نمیخواهد آن را افشا کند. لاوروف در آغاز جنگ روسیه و اوکراین با سنگاندازی در دقیقه 90 مانع احیای برجام شد. او خواستار عدم دخالت تحریمهای اعمال شده علیه روسیه در تجارت با ایران و ارائه تضمینهای مکتوب از سوی آمریکا شد.
مدافعان و منتقدان سیاست نگاه به شرق
روسیه مدعی است که تلاش کرده تا کار ایران به شورای امنیت و تصویب قطعنامهها علیه او کشیده نشود (در چند سال اخیر) و انگیزه دارد برجام به نتیجه برسد، اما روسها کیسه گشاد برای ایران دوختهاند. این در حالی است که رجب صفروف مدیر مرکز مطالعات ایران معاصر در مصاحبهای تأملبرانگیز و با ادبیاتی مستعمرانه با رسانههای فارسیزبان خارجی عنوان کرد: «اگر روسیه نمیخواست، مذاکرات برجامی هم نمیشد». وی معتقد است که از زمان روی کار آمدن پوتین، تلاش شده است هیچ تحریم و قطعنامهای از طریق شورای امنیت سازمان ملل به ایران تحمیل نشود و از حق وتو خود نیز در این زمینه استفاده کرده است. دراینارتباط باوجود پایان قطعنامه منع فروش تسلیحات به ایران، هیچ هواپیما و یا تسلیحاتی به ایران نفروخته است. از منظر تاریخی اگر بخواهیم به روسیه تزاری و لنینی نگاه کنیم، دشمن اصلی سرزمین ایران در آن روزها، روسها بودهاند. صدها هزار کیلومتر از خاک ایران را به اشغال درآورده و بهواسطهی زیادهخواهی، با قراردادهای تحمیلی آنها را از ایران جدا کردهاند. یا در طی دوران دفاع مقدس در کنار ارتش عراق علیه ایران بودند و از تحریمها علیه ایران حمایت کردند. نمونهاش حمایت از شش قطعنامه شورای امنیت ملی علیه ایران است.
فروش اسلحه گران به ایران
روسیه بعد از چند سال تأخیر سامانه اس 300 را با قیمتی نامتعارف به ایران میفروشد درحالیکه پدافندهای جدیدتری در بازار دفاعی و تسلیحاتی دنیا وجود دارد که دشمنان این آبوخاک به آنها دسترسی دارند. از زمانی که پرونده هستهای ایران به شورای امنیت سازمان ملل رسیده، روسیه از 7 قطعنامهای که در شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران صادر شده است (که 6 قطعنامه آن اجرایی و دیگری ابلاغی بوده)، حتی یکبار هم از حق وتو استفاده نکردهاند.
روسیه رقیب تجاری ایران
روسیه امروز بهجای همکار استراتژیک در زمینه تجاری بیشتر به یک رقیب تجاری در منطقه تبدیل شده است. در این شرایط باید دستگاه دیپلماسی بیشتر به حصول تعادل در کسب منافع ملی طرفین توجه و اهتمام کند. همانطور که گفته شد روسیه با توجه به تحریمها و فشارهایی که در ماههای اخیر از سمت غرب به خود میبیند، به دنبال شرکای تجاری در منطقه و شرق آسیاست که این موجب میشود، ایران به بازیگر دسته چندم در بازار این مناطق تبدیل شود.
فرصت بهرهگیری از نشست سهجانبه تهران
از زمان جنگ اوکراین این دومین سفر رئیسجمهور روسیه به خارج است. جمهوری اسلامی ایران کوشیده تا بهعنوان فعال دیپلماسی در منطقه نقشآفرینی کند. این نشست که تأییدی بر این اقدام مؤثر دستگاه دیپلماسی کشور است، به نظر میرسد صرفاً موضوعات سوریه محور انفرادی این مذاکرات نباشد. به گفته یکی از کارشناسان مسائل سیاسی؛ «پس از جنگ در اوکراین، نفوذ ژئوپلیتیک روسیه در اروپا، ایالاتمتحده و برخی کشورهای آسیای شرقی ... عملاً متوقف شده و روسیه اکنون به دنبال گسترش نفوذ خود در خاورمیانه با مرکزیت ایران است». با این تفاسیر حالا که از زمان روی کار آمدن رئیسجمهور رئیسی روابط بهتری میان تهران و مسکو برقرار شده؛ انتظار این است که ایران در فرصت دیپلماتیک به وجود آمده از متحد تضعیف شده خود امتیاز بگیرد.
فرصت امتیاز گیری از پوتین
شرایط تحریم در ایران و روسیه شکل متفاوتی نسبت به سالهای گذشته گرفته است. خبرها حاکی از آن است که روسیه نفتش را با قیمت پایینتر به مشتریهای در زمان تحریم میفروشد و عملاً بازار ایران از یکمیلیون و نیم بشکه نفت در روز به روزی نزدیک به ۳۵۰ تا ۴۵۰ هزار بشکه رسیده است. تحلیلها نشان میدهد روسیه مجبور شده بابت تحریمهای غرب، گاز، نفت و منابع انرژیاش را جایگزین منابع انرژی ایران با مشتریهایی مثل هند، چین و کشورهای دیگر کند. کشورهای طرف همکار با روسیه که در گذشته توازنی در تقسیم منافعشان وجود نداشته و یا کمتر وجود داشته است و حالا با یک توفیق اجباری برای امتیازگیری از روسها مواجه شدهاند. به گفته یک کارشناس سیاسی؛ روسها در گذشته به ایران امتیاز خاصی ندادهاند و اکثر تفاهمات و توافقاتشان با ایران روی کاغذ باقیمانده است. پوتین تابهحال برای شرکت در نشستهای چندجانبه وارد ایران شده و در حاشیه حضورش مذاکراتی دوجانبه نیز با مقامات ایرانی داشته است، اما حالا به نظر میرسد با نیاز اقتصادی به این مذاکرات نگاه میکند و تقویت پول روسیه و فعال کردن کریدور شمال-جنوب تا اقیانوس هند و خلیجفارس به آسیای مرکزی، بیشتر ماهیت اقتصادی به سفرهای او داده تا سیاسی که بدون شک این فرصت مناسبی برای ایران برای بهرهبرداری از سیاست نگاه به شرق روسیه است.
جمعبندی
روسیه با بعضی کشورها قرارداد همکاری دارد، بنابراین باید بپذیریم سیاست نگاه به شرق باوجود در نظر گرفتن شرکای استراتژیک آنان در منطقه، آن چنانکه ما انتظار داریم، بهخوبی پیش نمیرود. تجربه و مطالعه در تاریخ نشان داده است که در رقابت شطرنج سیاسی میان دو بازیگر اصلی، همیشه سربازهای کوچک قربانی امنیت مهرههای بزرگتر برای طرف سیاهوسفید میشوند. اگر به نگاه به شرق و بهرهمندی از قدرت و نفوذ روسیه در مناسبات جهانی معتقدیم و آن را ابزاری برای پیشرفت کشور و رسیدن به اهداف نظام میدانیم؛ باید به سفیر روسیه در تهران و مدیر مرکز مطالعاتشان در مسکو گوشزد کنیم؛ زمانی که منافع ملی جمهوری اسلامی ایران به میان میآید، نباید فیلشان یاد هندوستان کند.