سمیرا هوری- شاعر و پژوهشگر
[email protected]
رمان «کلاغ‌ها و آدم‌ها» اثر جمال میرصادقی نخستین بار در سال ۱۳۶۸ توسط انتشارات «نیما» به چاپ رسید و تا به امروز بارها توسط ناشران مختلفی ازجمله «مجال» و «اشاره» تجدید چاپ شده است. این رمان روایتی اجتماعی و سیاسی دارد و ماجرای آن از ورود آقای محمدی و همسرش به آپارتمانی جدید آغاز می‌شود. مدت زیادی از سکونت در آن آپارتمان نمی‌گذرد که آن‌ها متوجه پرسه‌زنی چند روزه مردی جوان در اطراف ساختمان خود می‌شوند و با پرس‌وجو، به حضور قاچاقچیانی در مجتمع خود پی می‌برند؛ اما حضور قاچاقچی در آپارتمان واقعیت ندارد و فردی که ساختمان را زیر نظر دارد، مأمور امنیتی و به دنبال همسایه آقای محمدی است. آقای محمدی که کارمند یک وزارتخانه است، با فرار همسایه خود یعنی مهندس عزتی و جریان آدم‌ربایی که در نزدیکی محل کار او اتفاق می‌افتد، با اجبار مأموران امنیتی ناخواسته وارد ماجراهایی می‌شود و پس از بازجویی‌های آزاردهنده و مکرر به زندان می‌افتد.
رمان «کلاغ‌ها و آدم‌ها» با موضوعی سیاسی که به بخشی از تاریخ معاصر ایران و حوادث و اتفاقات آن دوره اشاره دارد، به فعالیت‌های چریکی و سازمانی تعدادی از افراد یک ساختمان می‌پردازد که در پی آن، شخصیت اصلی داستان یعنی آقای محمدی بدون آنکه اراده‌ای در رخداد ماجراها داشته باشد، درگیر آن فعالیت‌های سیاسی شده و مدام از سوی افراد ناشناس و در مکان‌های مشکوک تحت بازجویی، فشار و شکنجه قرار می‌گیرد. از این منظر، فرازوفرود این رمان گاهی خواننده را به یاد رمان «محاکمه» اثر فرانتس کافکا می‌اندازد. در رمان «محاکمه» نیز مردی بی‌خبر از همه‌جا، پیوسته از سوی افرادی احضار شده و به‌تندی مورد بازخواست قرار می‌گیرد. البته در میان آثار ایرانی هم رمان‌هایی مانند رمان درخشان «آواز کشتگان» اثر مرحوم رضا براهنی وجود دارد که به موضوع فعالیت‌های پنهان سیاسی، تعقیب و گریز، دستگیری، شکنجه و زندان می‌پردازد و شخصیت اصلی مردی است که اقدامات سیاسی او زندگی‌اش را دست‌خوش تغییرات بزرگی می‌کند.
رمان «کلاغ‌ها و آدم‌ها» ویژگی‌های خاص و متمایز خود را دارد. به‌عنوان‌مثال، شخصیت آقای محمدی به‌طور مستقیم نقش و سهمی در کارهای سیاسی و سازمانی همسایه خود ندارد و او و خانواده‌اش تا پایان داستان ناخواسته درگیر آزار و اذیت‌های جسمی و روحی مأموران ساواک هستند. در حقیقت شخصیت آقای محمدی تفکرات مخالف حکومتی دارد و با معترضان یکدل است، اما هیچ فعالیت رسمی سیاسی از او نمی‌بینیم. در این میان اتهاماتی بیهوده به او وارد می‌شود، اما تا انتهای رمان به اثبات قطعی نمی‌رسد و شخصیت داستان تحت‌فشار میان رد و پذیرش اتهامات قرار می‌گیرد که خواننده را نیز در مورد گناهکار بودن یا بی‌گناهی آقای محمدی کنجکاو، منتظر و مضطرب باقی می‌گذارد.
از ویژگی‌های دیگر رمان «کلاغ‌ها و آدم‌ها» پویا بودن آن است؛ به این معنا که داستان ساده و روان شروع می‌شود و آرام‌آرام به سمت جریان سیال ذهن و پیچیدگی‌های روایی کشیده می‌شود. زاویه دید روایت نیز در طول رمان تغییر می‌کند. داستان ابتدا از طریق راوی سوم شخص بازگو می‌شود، اما در انتها روایت را از زبان و زاویه دید شخصیت اصلی قصه می‌خوانیم. همچنین شخصیت‌های این رمان نیز پویا هستند. شخصیت اصلی داستان آقای محمدی در زیروبم اتفاقات رمان دچار تغییراتی در زندگی و شخصیت خود می‌شود. تمام این موارد درمجموع، رمانی خوش‌خوان با محتوایی جذاب و گیرا در اختیار مخاطب قرار می‌دهد که پس از سال‌ها همچنان تجدید چاپ و خوانده می‌شود.