در حال حاضر، صنعت نشر و تولید محتوا در ایران با چالشهای گستردهای روبهرو است که یکی از اصلیترین آنها، ناکارآمدی قوانین مالکیت ادبی و هنری است. قوانینی که بیش از نیم قرن از تصویب آنها میگذرد، امروز دیگر پاسخگوی تحولات جدید در عرصه نشر و تولید محتوا نیستند. این قوانین نه تنها به دلیل کهنگی خود، بلکه به دلیل عدم تطابق با وضعیت روز دنیا، به یکی از بزرگترین موانع رشد صنعت نشر و حمایت از حقوق پدیدآورندگان تبدیل شدهاند.
دنیای تغییرات و قانون قدیمی
سید عباس حسینینیک، ناشر و پژوهشگر حقوق مالکیت فکری که سالهاست بر روی اصلاح قوانین نشر فعالیت میکند، معتقد است که قوانین مالکیت فکری ایران، بهویژه قوانین تصویب شده در سالهای ۱۳۴۸ و ۱۳۵۲، در زمان خود مناسب بودند اما با گذشت بیش از ۵۵ سال، دیگر از کارآمدی لازم برخوردار نیستند. تغییرات جهانی از دهه ۶۰ میلادی تا امروز، تقریباً همهچیز را در حوزه تولید و انتشار محتوا تغییر داده است؛ از کتابهای چاپی تا فضای مجازی، کتابهای الکترونیکی، نشر آنلاین، و حالا هوش مصنوعی. حسینینیک با اشاره به این نکته که قوانین حوزه مالکیت فکری باید هر چند سال یکبار بازنگری شوند، تأکید دارد که بهروزرسانی دامنه آثار مشمول حمایت، نخستین گام در اصلاح این قوانین است. امروزه، آثار دیجیتال و الکترونیک بزرگترین سهم را در تولید محتوا دارند، اما قوانین ایران بهطور صریح و کافی از آنها حمایت نمیکنند.
تغییرات حقوقی و خلاهای قانونی
یکی از مهمترین مشکلات قوانین موجود، عدم حمایت از آثار دیجیتال و آنلاین است. در حالی که امروز بیشتر آثار فرهنگی و علمی به صورت دیجیتال تولید و منتشر میشوند، قوانین فعلی بهطور خاص از آنها حمایت نمیکند. همچنین، کتابخانههای مجازی و فعالیتهای دیجیتال دیگر در خلأ قانونی قرار دارند و هیچ چارچوب مشخصی برای آنها تعریف نشده است.
همچنین، در زمینه حقوق مادی و معنوی پدیدآورندگان، بهویژه حقوق ناشران و نویسندگان، اصلاحات جدی نیاز است. برای مثال، در بسیاری از کشورهای دنیا، نویسندگان و ناشران از حقوقی مانند «امانت کتاب در کتابخانهها» برخوردارند، اما این حق در ایران هنوز وجود ندارد و کتابخانههای دانشگاهی به راحتی کتابهای خود را به صورت الکترونیکی منتشر میکنند، که این مسئله میتواند به کاهش انگیزه تولید و نشر آثار علمی و فرهنگی منجر شود.
ضعف مجازاتها و تکثیر غیرقانونی
بسیاری از کارشناسان حقوقی و فعالان صنعت نشر به ضعف نظام مجازاتها در حوزه نشر و تکثیر غیرقانونی اشاره دارند. حسینینیک معتقد است که نوع جرایم در حوزه مالکیت ادبی و هنری تغییر کرده، اما مجازاتهای موجود هنوز بازدارنده نیستند. به گفته او، تنها مجازات حبس نمیتواند مانع تخلفات در این زمینه شود و باید علاوه بر حبس، جریمههای مالی و پرداخت خسارت واقعی به پدیدآورندگان نیز در نظر گرفته شود. این جریمهها میتوانند بهطور مؤثری از تکرار تخلفات جلوگیری کنند.
فرصتهای اصلاحی موجود
حسینینیک به تلاشهای خود در جهت اصلاح این قوانین اشاره میکند و میگوید که پس از سالها کار تحقیقاتی و مشورت با حقوقدانان، ناشران، و قضات، نسخه کامل اصلاحات قوانین آماده شده است. این نسخه، که بهطور خاص بر روی مشکلات موجود در حقوق مادی و معنوی، مجازاتها، و حمایت از آثار دیجیتال تمرکز دارد، میتواند بهعنوان نقطه شروعی برای تحول در نشر ایران مورد استفاده قرار گیرد. او تأکید میکند که اصلاح قوانین موجود، نه لزوماً نوشتن لایحه جدید، بلکه تجمیع و بهروزرسانی آنها میتواند مؤثرترین و سریعترین مسیر برای حل بحرانهای موجود در حوزه نشر باشد. حسینینیک در این راستا با مقامات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دیگر مسئولان قضائی ملاقاتهایی داشته و پیشنهادات خود را مطرح کرده است.
چرا اصلاح ضروری است؟
اصلاح قوانین مالکیت فکری در ایران، بهویژه در حوزه نشر و تولید محتوا، نه تنها از نظر حقوقی ضروری است، بلکه میتواند زمینهساز تحول در صنعت نشر کشور باشد. قوانین کهنه و ناکارآمد، فضای نشر را تحت تأثیر قرار داده و از شکوفایی پدیدآورندگان و ناشران جلوگیری میکنند. در حالی که در سایر کشورهای جهان، قوانین بهروز و متناسب با تحولات تکنولوژیک و اجتماعی در حال اجرا هستند، ایران نیاز به اصلاحات اساسی در این حوزه دارد تا هم حقوق پدیدآورندگان حفظ شود و هم صنعت نشر با روند جهانی همگام گردد.
نتیجهگیری
پیشرفت صنعت نشر ایران، نه تنها به سیاستگذاریهای مقطعی نیاز دارد، بلکه به اصلاح و بازنگری اساسی در قوانین مالکیت ادبی و هنری نیازمند است. بدون اصلاح این قوانین، مشکلاتی همچون تکثیر غیرقانونی، نبود حمایت کافی از آثار دیجیتال، و ضعف در مجازاتهای بازدارنده، ادامه خواهند داشت.
برگرفته از: ایبنا