محوطه باستانی شهریئری در نزدیکی رودخانه قره‌سو و در استان اردبیل، یکی از کهن‌ترین زیستگاه‌های انسانی ایران است که قدمتی حدود ۹ هزار سال دارد. این منطقه با وسعتی حدود ۴۰۰ هکتار شامل آثار متنوعی از دوران نوسنگی تا قرون میانی اسلامی است. در میان بخش‌های مختلف آن، معروف‌ترین قسمت، «مکتب اوشاقلاری» یا همان «بچه‌های مدرسه» است؛ جایی که به گفته مردم محلی، کودکانی که به مدرسه می‌رفتند، به سنگ تبدیل شده‌اند! اما واقعیت تاریخی و باستان‌شناختی این افسانه چیست؟
پیدایش شهریئری؛ از نوسنگی تا عصر آهن
براساس کاوش‌های انجام‌شده میان سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۸۵، نخستین آثار کشف‌شده در منطقه مربوط به تپه‌ای باستانی به نام قوشاتپه است که نشانه‌هایی از دوران نوسنگی (حدود ۶ هزار سال پیش از میلاد) دارد. در دوره‌های بعد، شهریئری به شکل یک قلعه‌شهر در آمده است که با حصاری سنگی محافظت می‌شده. «چارلز برنی»، باستان‌شناس انگلیسی که پیش از انقلاب از این محل بازدید کرده بود، آن را مرکز حکومتی با نام «قلعه ارجق» معرفی می‌کند و سبک معماری‌اش را نشانه حضور تمدن اورارتوها (حدود ۶۰۰ پیش از میلاد) می‌داند.
مکتب اوشاقلاری؛ معبد یا افسانه؟
بخش مشهور شهریئری یعنی «مکتب اوشاقلاری» به دلیل وجود صدها سنگ‌افراشته انسان‌ریخت به این نام شناخته می‌شود. باور مردم محلی این است که این سنگ‌ها پیکر کودکانی هستند که به دلیل گناه یا نافرمانی، در مدرسه سنگ شدند. اما بر اساس پژوهش‌های باستان‌شناسی انجام‌شده در سال ۱۳۸۴، این محوطه در واقع یک معبد آیینی بوده است. در کنار این سنگ‌افراشته‌ها، گورهای دسته‌جمعی موسوم به کورگان نیز کشف شده‌اند که به دوران مفرغ و آهن بازمی‌گردند. تدفین‌های متنوعی مانند قبور چاله‌ای، صندوقی و مگالتیک در سراسر این محدوده دیده می‌شود که نشان از تداوم حیات و آیین‌های تدفینی متفاوت در دوره‌های مختلف تاریخی دارد.
راز سنگ‌افراشته‌های انسان‌ریخت
در مجموع تاکنون حدود ۵۷۶ سنگ‌افراشته در شهریئری شناسایی شده است. برخی از آنها در دوره‌های بعدی، مانند اشکانی یا قرون میانی اسلامی، جابه‌جا شده و به‌عنوان سنگ قبر یا مصالح ساختمانی استفاده شده‌اند. امروزه تنها حدود ۵۰ تا ۶۰ عدد از آنها در محوطه اصلی باقی مانده است.
این سنگ‌افراشته‌ها شباهت‌هایی با نمونه‌های کشف‌شده در شبه‌جزیره کریمه، قفقاز، جمهوری آذربایجان، گرجستان، شرق ترکیه و آسیای مرکزی دارند.
نمادهای انسانی و هنر سنگ‌تراشان باستانی
در برخی از سنگ‌افراشته‌ها نقش‌هایی از چهره، دست‌ها، شمشیر و کمربند دیده می‌شود. تنها در یکی از نمونه‌ها دهان حجاری شده که آن هم با میله‌ای فلزی علامت‌گذاری شده است. به گفته کارشناسان، نبود جزئیات چهره یا دهان دلیل خاصی ندارد و بیشتر به سادگی ابزارها و تفاوت مهارت سنگ‌تراشان بازمی‌گردد.
نمونه‌های مشابه در منطقه «قوبول‌دره‌سی» شهرستان اهر نیز یافت شده‌اند که در آنها جزئیات بیشتری از اندام انسان‌ها حکاکی شده است.
غار و دروازه سنگی شهریئری
در نزدیکی محوطه، غاری وجود دارد که احتمال می‌رود در دوران پارینه‌سنگی مورد استفاده بوده باشد. کنار آن، سنگ‌هایی به شکل دروازه روی هم قرار گرفته‌اند که شاید ورودی «مکتب اوشاقلاری» بوده است. این غار هنوز به‌طور رسمی بررسی نشده است و می‌تواند اطلاعات تازه‌ای از زندگی انسان‌های اولیه در منطقه به‌دست دهد.
گردشگری و جایگاه شهریئری در اردبیل
بر اساس گفته‌های ایمان‌علی ایمانی، رئیس اداره میراث فرهنگی مشگین‌شهر، شهریئری پس از بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی دومین جاذبه تاریخی پربازدید استان است. در سال ۱۳۹۸ حدود چهار هزار گردشگر خارجی از آن بازدید کرده‌اند. سامان‌دهی مسیرهای بازدید و ایجاد مراکز رفاهی و اقامتی نیز در برنامه توسعه گردشگری این منطقه قرار دارد.
پیوند افسانه و تاریخ
افسانه «بچه‌هایی که در مدرسه سنگ شدند» تنها بخشی از تخیل مردم منطقه است که برای توجیه چهره‌های سنگی انسانی شکل گرفته است. اما پشت این داستان، واقعیتی ۹ هزار ساله از تمدن، دین و هنر انسان در شمال‌غرب ایران نهفته است. شهریئری نه فقط یک محوطه تاریخی، بلکه کتابی سنگی از حافظه جمعی بشر است که روایتگر گذار انسان از اسطوره به تاریخ است. برگرفته از: ایسنا