اجلاس شانگهای در سال ۱۹۹۶ با نام "شانگهای فایو" (شامل چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان) برای حل و فصل مسائل مرزی و افزایش اعتماد نظامی تأسیس شد. در سال ۲۰۰۱ و با پیوستن ازبکستان، به سازمان همکاری شانگهای" (SCO) ارتقا یافت. این سازمان بر اصولی مانند "اعتماد متقابل، منافع متقابل، برابری، مشورت، احترام به تمدن‌های گوناگون تأکید دارد. همچنین مخالف مداخله در امور داخلی دیگر کشورها است که برای بسیاری از اعضایی که روابط سختی با غرب دارند (مانند ایران، روسیه و چین) مهم است.
اهداف سازمان
* مبارزه مشترک با تروریسم، افراطیگری و جداییطلبی. تمرکز بر امنیت منطقه‌ای و مقابله با تهدیدات غیرمتعارف.
* تسهیل تجارت، سرمایه‌گذاری و پروژه‌های زیرساختی در حوزه‌هایی مانند انرژی و حمل و نقل. ابتکار "کمربند و جاده" چین با اهداف SCO همسو است.
*تبادلات علمی، گردشگری و آموزشی بین اعضا.
نقش ایران در شانگهای
ایران از سال ۲۰۰۵ به عنوان ناظر در SCO حضور داشت.درخواست عضویت کامل ایران در سال ۲۰۰۸ ارائه شد، اما به دلیل تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل روند پیوستن مسکوت ماند. اساسنامه SCO شرط دارد که کشوری که تحت تحریم‌های سازمان ملل است، نمی‌تواند به عضویت کامل درآید.
با برداشته شدن تحریم‌ها در پی توافق برجام (JCPOA) در سال ۲۰۱۵، مانع برداشته شد، اما خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگشت تحریم‌ها، دوباره روند را کند کرد.در سپتامبر ۲۰۲۱، با وجود تحریم‌های آمریکا، با درخواست ایران برای عضویت کامل موافقت شد نهایتاً در ژوئیه ۲۰۲۳، در اجلاس مجازی تحت ریاست هند، ایران به طور رسمی به عنوان نهمین عضو کامل SCO پیوست.
منافع و نقش ایران
* مهمترین دستاورد برای ایران، شکستن محاصره دیپلماتیک و تحریم‌ها بود. عضویت در یک بلوک مهم بین‌المللی به مشروعیت و اعتبار بین‌المللی آن می‌افزاید.
* ایران می‌تواند از اطلاعات و توانمندی‌های سایر اعضا در مبارزه با گروه‌های تروریستی، قاچاق مواد مخدر و افراطیگری مرزی استفاده کند و همکاری‌های امنیتی خود را گسترش دهد.
* ایران به عنوان یک "پل ترانزیتی" بین شرق و غرب می‌تواند به کریدور حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) که توسط روسیه و هند promoted می‌شود و همچنین به ابتکار "کمربند و جاده" چین بپیوندد. دسترسی به بازارهای عظیم اعضای SCO و جذب سرمایه‌گذاری از چین و روسیه از دیگر منافع آن است.
*ایران می‌تواند بازارهای جدیدی برای فروش نفت و گاز خود در بین اعضا پیدا کند و در "باشگاه انرژی SCO" نقش آفرینی کند.
*این عضویت اهرم فشار ایران در مذاکراتی مانند مذاکرات هسته‌ای را تقویت می‌کند، زیرا نشان می‌دهد ایران گزینه‌های دیگری به غیر از غرب دارد.
موضع غرب در قبال پیوستن ایران به شانگهای
آمریکا و متحدان غربی آن به طور کلی با هر اقدامی که به ایران کمک کند از انزوا خارج شود و از تحریم‌ها فرار کند، مخالف هستند. آن‌ها عضویت ایران در SCO را نه یک همکاری اقتصادی-امنیتی، بلکه ایجاد یک اتحاد ضدغربی به رهبری چین و روسیه می‌دانند.
نگرانی اصلی آن‌ها این است که ایران از طریق این سازمان تحریم‌ها را دور بزند و از کانال‌های مالی و تجاری جدید با چین و روسیه برای کاهش اثر تحریم‌ها استفاده کند .قدرت نظامی و امنیتی ایران را افزایش می و توانایی ایران را در منطقه افزایش دهد.
*آن‌ها به طور مداوم بر کشورهای عضو (به ویژه هند که روابط خوبی با غرب دارد) فشار آورده‌اند تا مانع از تصمیماتی شوند که به نفع ایران باشد.
* تحریم‌های یکجانبه آمریکا (تحریم‌های ثانویه) علیه هر شرکتی که با ایران کار می‌کند، بزرگترین مانع برای بهره‌برداری کامل ایران از مزایای اقتصادی SCO است. بسیاری از شرکت‌های هندی یا چینی به دلیل ترس از تحریم‌های آمریکا، از انجام پروژه‌های بزرگ در ایران خودداری می‌کنند.
*غرب تلاش می‌کند تا SCO را به عنوان یک سازمان غیردموکراتیک و ضدغربی معرفی کند تا از نفوذ و اعتبار آن بکاهد.
اسرائیل به عنوان متحد اصلی آمریکا در منطقه، به شدت نگران این توسعه است.اسرائیل عضویت ایران در SCO را تهدیدی امنیتی مستقیم می‌بیند. پیوستن ایران به اجلاس شانگهای یک دستاورد استراتژیک برای دیپلماسی ایران و یک پیروزی برای چین و روسیه در بازی ژئوپلیتیک با غرب محسوب می‌شود. با این حال، تحریم‌های آمریکا همچنان مانعی برای محقق شدن کامل منافع اقتصادی ایران هستند که برای رفع آن ها می بایست مسائل حل نشده با غرب بر طرف شود.