رسول ذوقی گنجعلی خانی : اکثر خطوط اصولاً آغاز و پیدایش روشن ندارند و خطهایی که دنباله آنها تا امروز پیوستگی یافته خلاصه آن نقوش و کامل شده زحماتی است که با نهایت سعی و آزمون و تکرار و اصلاحات پی در پی از طرف مردم در طول زمان دست به دست به ما رسیده است بنابراین هیچ خطی یکباره و ناگهانی بوجود نیامده است.
خوشنویسی در هنر اسلامی، به دلیل ارتباط با کلام الهی، مقدس شمرده میشود یکی از راههای مهم ارتباط و انس مسلمانان از جمله ایرانیان با اسلام خط و خوشنویسی است. در قرآن کریم به حرمت قلم، ارزش کتاب و قسم به آنها اشاره شده است: «ن والقلم و ما یسطرون». (قرآن کریم سوره علق، آیه 5-3) و در سوره علق تعلیم خط و نوشتن را به خود نسبت میدهد. «اقرا و ربک الاکرم الذی علم بالقلم علم الانسان ما لم یعلم»همچنین احادیث و روایات متعددی از ائمه و بزرگان دینی و فرهنگی در وصف و دراهمیت کتاب و ارزش زیبا نوشتن، وجود دارد که نشان میدهد این هنر دارای اهمیت و مقامی ویژه در هنرهای اسلامی است.
پیامبر اکرم (ص) فرمودهاند: «کسی که قلمی بتراشد و با آن در باب علم و دانش چیزی بنویسد خدا درختی در بهشت به او اعطا کند که از دنیا و آن چه درآن است بهتر باشد.» (فضایلی 17،1376)
مسلمانان تلاش نمودند آیات و مظاهر قرآنی و دینی را در تمام شئونات زندگی خود هویدا کرده و به نمایش بگذارند تا به این وسیله قرآن از گزند نابودی رهائی یابد و هم حضور همیشگی در زندگی مردم داشته باشد. بناهای عمومی و مذهبی مانند، مسجد، مدرسه، تکیهها و غیره برای این موضوع بسیار مناسب بودند ونوشتن آیات قرآنی و احادیث نبوی در معماری رواج پیدا کرد تا بتواند از روزن چشم در روح نفوذ کند، (لینگز،16،1377) ابتدا در سدههای اولیه اسلامی از محراب و دروازهها که محل سجود و ورود به این اماکن بود آغاز شد و به مرور تمام بخشهای معماری را در برگرفت.
در این بحث از تغییرات و زمان شیوع و انتشار، ترقی و تکامل خطوط، تنوع اقلام واقسام آن، وهمچنین از انحطاط و رکود و یا زوال و از موارد استفاده در گذشته و حال گفتگو میشود. و باید بدانیم که هر یک از خطوط اسلامی مخصوصاً خطوط اصلی و مستقل (نیکو و شگفت) که امروزه استفاده آنها در بین مسلمانان متداول است، از ابتدای پیدایش در راه تکامل مراحلی را پیموده و در طی قرنها تدریجاً از صورتهای ابتدایی و ناقص بصورت کامل و یا کاملتر شد تا بصورت امروزی در آمده است.
بطور کلی از آغاز دوره اسلام تا زمان حاضر شش دوره تطور «تغییر، تحول، دگرگونی یافتن» پیش آمده است و این تکامل و رشد مرهون زحمات هنرمندان در دورههای خود میباشد.
در این عصرمانند اعصار گذشته درشتی و ریزی قلم ملاک و میزان قرار نمیگیرد چه هر خطی را میتوان درشت یا ریز یا متوسط نوشت و سایر اعتبارات در مبانی خطوط از قبیل نسبت با اشخاص و غیره یا موارد استعمال و یا تغییرات مختصر و جزئی و سادگی و تزئیین و ..... نیز امروز قابل اعتنا نیست.
از سوی دیگر دیدیم که ظهور و پیدایش خط تعلیق و نستعلیق و شکسته اصول ثابت یاقوتی را دگرگون ساخت و قلمی چون نستعلیق و شکسته آن بخطوط اصول اضافه گردید.
تنها ملاک و میزان صحیح و فنی برای تعیین خطوط اصلی و اساسی عصر پس از اعتبار تداول و رواج آنها شکل و هیئت متمایز هر یک از انواع خطوط و صورت ظاهر و مشخص آنها میباشد، چنانکه افراد انسانی را از صورت و شکل ظاهری میشناسیم.
بنابراین خطوط اصلی و اساسی عصر حاضر را معرفی میکنیم:
نسخ، رقعه، نستعلیق، شکسته، ثلث و فروع آن (توقیع و رقاع)، (محقق و ریحان)، دیوانی و کوفی
منابع:
سنگ نوشتههای ثلث استاد بهاءالدین خرمشاهی و دکتر علی امانی 1390
سیر تحول کتیبههای ثلث در معماری ایران (صفوی تا قاجار) دکتر مهدی مکی نژاد
اطلس خط تحقیق در خطوط اسلامی حبیب اله فضائلی 1362 (بیشتر مطالب در سال 1967 میلادی در تونس بتحقیق هلال ناجی به طبع رسیده است.)