تفسیر روز
✍افسانه گلی - دکترای تاریخ ایران باستان
از آن به دیر مغانم عزیز میدارند
که آتشی که نمیرد همیشه در دل ماست
از دوران کهن آدمی نگاهی متفاوت واندیشه برانگیز به طبیعت یاعناصر آن داشته است.به همین دلیل ایرانیان باستان برای چهارآخشیج یا عناصر چهارگانه ی هستی به مانند آتش_آب_باد_خاک جایگاه ونقش ویژه ای داشته اند.چرا که در ادامه استقرار و روند زندگی اجتماعی وجوامع بشری نیازمند به این چهارآخشیج بوده اند.ازمیان این چهارآخشیج،آتش از ارزش بالایی نسبت به آب_باد_خاک برخوردار بوده چرا که نقش تعیین کننده ای در ایجاد سنن وتاریخ وفرهنگ وتمدن وسرچشمه ی پیشرفت صنعت وتاریخ بوده است،وزرتشتیان به منزله پرچمی برافراشته که گرمابخش جان وروان بوده است می دانند.وموجب گردیده درنوشته های کهن واساطیری و آثارتاریخی ویا باجشن هاویادمان های مختلفی ستوده وستایش شود.
پیدایش آتش
در مورد پیدایش وجایگاه آتش درتاریخ ایران باستان می توان به اسنادومدارک باستان شناختی ازقبیل،آتشکده ها_سنگ نگاره ها_نقش برجسته ها_سکه ها_مُهرها ویابراساس منابع نوشتاری یونانیان ورومیان باستان یا نوشته های اساطیری ایرانی و یا در منابع متون کهن ایران باستان که در اوستا ودیگر متون جای داردکه عبارتنداز: روایات پهلوی_مینوی خرد_یسنا_بندهشن_زادسپرم جستجو وکنکاش نمود.
درمتون اساطیری ایرانی، پیدایش آتش را به هوشنگ شاه پیشدادی جانشین کیومرث می دانند...
درمتون ایرانی زادسپرم نیز پیدایش آتش رابه اورمزد که سه هزارسال اول آفرینش به همراه سایرموجودات درعالم مینوی آفرید ودرسال دوم که عالم مادی است آن را درتمامی پیش نمونه های آفرینش پراکنده ساخت.ویادر متون دیگر ایرانی به مانند بندهشن پیدایش آتش را اونیز به اورمزد نسبت داده که آتش را از روشنی بیکران آفریده و بعد از آن باد را از آتش وآب را از باد وخاک را از آب آفریده وسپس در ادامه همه موجودات را پدید آورده است...
جشن سده
جشن سده یکی از این جشنهایی است که نه تنها از لحاظ مذهب اهمیت بسیاری داشت، بلکه در میان عامه مردم نیز بدان توجه فراوان میشد و به مین سبب یاد آن نیز از خاطر ایرانیان محو نشده است و با جزئی ترین توجهی ممکن است که آن را به همان شکوه دیرین باز گردانید. این جشن یکی از جشنهای آتش و بزرگترین آنهاست که از روزگاران کهن در ایران وجود داشته است و آتش یکی از آن عناصری است که کشف و ایجاد آن در تمدن و ترقی حیات بشر تأثیر بهسزائی داشته و بهمین جهت خاطره اکتشاف آن چون خاطره عزیزترین موهبتی در ذهن آدمی پایدار مانده است .
ریشه یابی جشن سده
دیدگاههای گوناگونی در چراییِ نامگذاری سده، بیان شده است.احتمالا کلمه سده از واژه پهلوی سدک بهره گرفته واگرچه این کلمه در نوشته های باقی مانده پهلوی نیامده ولی واژه های سدق وسذق که درمتون عربی برجای مانده این باور رابه ما میرساندکه ادای این نام روزگاری سدک بوده است.
پس، به نظر میرسد که صورت نخست این واژه "ستک"یا "سدک" بوده است که به "سده" تغییر یافته است.
در بسیاری از نوشته های تاریخی به مانند التفهیم، آثارالباقیه، نوروزنامه خیام، تاریخ بیهقی و ... درباره این جشن وریشه یابی آن نوشتارهای متفاوتی بیان می دارند.
ﺍﺑﻮﺭﯾﺤﺎﻥ ﺑﯿﺮﻭنی ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ: ﺳﺪﻩ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﯾﻌﻨﯽ ﺻﺪ ﻭ ﺁﻥ ﯾﺎﺩﮔﺎﺭ ﺍﺭﺩﺷﯿﺮ ﺑﺎﺑﮑﺎﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﻋﻠﺖ ﻭ ﺳﺒﺐ ﺍﯾﻦ ﺟﺸﻦ ﮔﻔﺘﻪﺍﻧﺪ ﮐﻪ ﻫﺮﮔﺎﻩ ﺭﻭﺯﻫﺎ ﻭ ﺷﺐﻫﺎ ﺭﺍ ﺟﺪﺍﮔﺎﻧﻪ ﺑﺸﻤﺎﺭﻧﺪ ، ﻣﯿﺎﻥ ﺁﻥ ﻭ ﺁﺧﺮ ﺳﺎﻝ ﻋﺪﺩ ﺻﺪ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﯽﺁﯾﺪ ﻭ ﺑﺮﺧﯽ ﮔﻮﯾﻨﺪ ﻋﻠﺖ ﺍﯾﻦ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﺭﻭﺯ ﺯﺍﺩﮔﺎﻥ ﮐﯿﻮﻣﺮﺙ ﭘﺪﺭ ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺩﺭﺳﺖ ﺻﺪﺗﻦ ﺷﺪﻧﺪ ﻭ ﯾﮑﯽ ﺍﺯ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺮ ﻫﻤﻪ ﭘﺎﺩﺷﺎﻩ ﮔﺮﺩﺍﻧﯿﺪﻧﺪ ﻭ ﺑﺮﺧﯽ ﺑﺮﺁﻧﻨﺪ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﺭﻭﺯ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻥ ﻣﺸﯽ ﻭ ﻣﺸﯿﺎﻧﻪ ﺑﻪ ﺻﺪ ﺭﺳﯿﺪﻧﺪ ﻭ ﻧﯿﺰ ﺁﻣﺪﻩ: “ ﺷﻤﺎﺭ ﻓﺮﺯﻧﺪﺍﻥ ﺁﺩﻡ ﺍﺑﻮﺍﻟﺒﺸﺮ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﺭﻭﺯ ﺑﻪ ﺻﺪ ﺭﺳﯿﺪ”.
اماباتوجه به نوشته های پهلوی درباره گاهشماری ایران کهن میتوان دریافت که ایرانیان سال رابه دو بخش نامساوی تقسیم میکردند یعنی تابستان بزرگ وزمستان بزرگ یک فصل هفت ماهه که ازفروردین آغاز وتاپایان مهر ادامه داشته وفصل زمستان ازیکم آبانماه آغاز ، تا پایان اسفندادامه داشته، روزدهم بهمن ماه، میانه زمستان است وغالبا سرما دراین موقع به اوج میرسد(ویگزد)به همین سبب انرا گزنه هم نیز میگویند دراین روزدرست صدروز از زمستان میگذرد واین روز را سده می نامند.
برخی از پژوهشگران تاریخی بر این باورند که این ریشه شناسی بنیاد دانشی ندارد و بگونه ای ریشه شناسی عامیانه می باشد. ایشان برای نام سده ریشه دیگری را مطرح می کنند.
آنان این واژه ی اوستایی رااز ریشه ی sad به معنی نمودار شدن،نمایان شدن ویا وپدیدار شدن بیان می کنند که در پارسی باستان sand با واژه ی نمایان شدن وآشکارشدن ویادر زبان سانسکریت،chánd به معنای باشکوه ودرخشان آمده که با واژه های پیشین که گفته شد همخوانی دارد.
هنگامه ی سده
جشن سده که در کنار نوروز و مهرگان میباشد.از باشکوهترین افتخارات ملی میهنی ایرانیان است. هرسال در شامگاه دهم بهمن ماه، برگزار و گرامی داشته میشود.مهمترین آیینی که در جشن سده باید اجرا شود برپا کردن آتش همراه با آتش افروزی بهمراه رقص و شادی بر گرد آتش مراسم همگانی شادمانی و سرور همراه با باده نوشی، پشتههای بزرگ هیمه(هیزم) و آتش در بلندیها آتشبازی و راندن جانوران موذی در آتش بودهاست.
فردوسی بزرگ در کتاب ملی شاهنامه می گوید:
به هر برزنی جشن گاهی سده
همه گرد بر گردش آتشکده
یکی آذری ساخت برزین به نام
که با فرخی بود و با برز و کام
و درادامه این جشن، به سه دلیل ، معنا و مفهوم یافته است:
ابتدا کشف آتش به دست هوشنگ پادشاه پیشدادی که موجب شتاب در شکلگیری تمدن وصنعت شد.
دو به اهمیت زایش مهر و اندیشه نوزایی
و درپایان سپری شدن صد روز از چیرگی فریدون بر ضحّاک...
این جشن امروزه در شهرهای مختلف ایران، بخصوص شهرهای زرتشتی نشین همچون کرمان، یزد، تهران، شیراز، اصفهان، کرج، زاهدان و اهواز وکشورهای وارث تمدنی ایران هرساله برگزار می شود. به همین دلیل از سوی ایران و تاجیکستان روزچهارشنبه ۱۵ آذرماه ۱۴۰۲ در هجدهمین نشست کمیته بین دولتی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یونسکوبه میزبانی شهر کاسان جمهوری بوتسوانا در آفریقا برگزار شد و با بررسی و تصویب اعضای کمیته،جشن سده، بیست و چهارمین میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست جهانی یونسکو به ثبت جهانی و بین المللی رسید.
همچو آتش به سوی بالا
و به سمت پیشرفت باشیم...
جشن سده پاسداشت آتش آگاهیایست که برای هزارهها، حتی در تاریکترین شبها، نگهبان ما ایرانیان در برابر اندیشه تاریک اهریمن بوده است.
پیروزی روشنایی بر تاریکی خجسته باد
شادباش این جشن بزرگ بر ایران وایران زمین...
یارینامه:
_بیرونی،ابوریحان. آثار الباقیه.اكبر داناسرشت. ابن سینا.بی تا.
_زادسپرم.گزیده های زادسپرم. ترجمه و گزارش محمدتقی راشد محصل. تهران.مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.۱۳۶۶
_دادگی، فرنبغ.بندهش. ترجمه مهرداد بهار. تهران.توس.۱۳۸۵
_پورداوود،ابراهیم.گات ها.ج۲ بمبئی ۱۳۰۵
_پور داود، ابراهیم.انجمن ایران شناسی،نشریه شماره ۲.تهران.چاپخانه پاکت چی.۱۳۲۴
_بویس، مری ،زرتشتیان باورها و آداب ترجمه عسگر بهرامی.ققنوس
تهران، ۱۳۸۳.