طرح محله محور
معاون شهرداری تهران خرداد ۱۴۰۲ اعلام کرد این شهرداری قصد دارد گام دوم طرح «من شهردارم» را در مناطق بیست و دو گانه تهران اجرا کند؛ گام نخست طرح سال ۱۴۰۱ با آغاز به کار دوره ششم شورای شهر برداشته شد بود. شهرداری تهران طرح «من شهردارم» را به عنوان مدلی از بودجهریزی مشارکتی اجرا میکند. بودجهریزی مشارکتی فرآیندی است که طی آن بخشی از بودجه شهرداری به طرحهایی اختصاص مییابد که ساکنین محل آن را پیشنهاد و اجرا میکنند؛ چنین طرحهایی معمولا معطوف به امور همان محلات است.
طرح « من شهردارم» ابتدا با نظرسنجی از ساکنین محلات مختلف تهران درباره نیازهای آنان در محله شروع شد. شهرداری ابتدا پلتفرمی ایجاد کرد تا نظرات شهروندان را درباره اولویتهای محلات تهران جویا شود. با آغاز گام دوم این طرح شهروند تهرانی میتواند اولویتهایش را برای اجرای پروژههای شهرداری در هر محله برای سال ۱۴۰۳ پیشنهاد دهد؛ چه فرد ساکن محله باشد، چه محل کارش آنجا باشد، چه بخواهد به صورت دائمی یا موردی در آن محله تردد کند. هر کس میتواند سه اولویت را انتخاب کند یا پروژهای پیشنهاد دهد. سپس شرکتکننده کدی را از طریق تلفن همراه دریافت میکنند تا در قرعهکشی مربوط به پروژههای پیشنهادی شرکت کنند.
طرح های اجرایی با رای مردم
به گفته شهردار تهران ۴۵۰ هزار نظر از شهروندان تهرانی جمعآوری شده است. در کل ۲۰۸۵ پروژه پس از غربال نظرات گرد آمده در سطح محلات تعریف شده و در دستور کار بودجه سال جاری شهرداری قرار گرفتهاند. یعنی ۱۰ درصد از بودجه شهرداری به چنین پروژههایی اختصاص یافته است. بر اساس توضیحات تعدادی از شهرداران مناطق تهران، پروژههای مربوط به این طرح ابتدا از سوی هیات امنای محلات و شهرداریهای مناطق پیشنهاد میشود. هیأت امنای محله ترکیبی است از ۲۱ معتمد محله با نمایندگان سازمانها و نهادهایی که در محلات مستقرند (اعم از دولتی و غیردولتی) که جایگزین انجمن شورایاریها شده است. البته مشخص نیست روش انتخاب معتمدین محله چگونه است، زیرا انتخاباتی برای آن برگزار نمیشود. معاون شهردار منطقه ۱۵ تهران میگوید که ۱۰۵ طرح اجرایی در محلات این منطقه به رای مردم گذاشته شدهاند.
نسخه توسعه یافته 137
سامانه « من شهردارم» در واقع نسخه توسعه یافته از سامانه ۱۳۷ پلاس است. سامانه ۱۳۷ پلاس فرمی الکترونیکی است که شهروند هر شهر میتواند از طریق آن نیازهای محلهاش را به شهرداری اعلام کند؛ نیازهایی چون احداث پل عابر پیاده، ساخت پارک یا حتی رفع مشکلاتی چون آبگرفتگی معابر و لکهگیری آسفالت خیابان. اما هدف طرح « من شهردارم» فراتر از طرح مشکلات است. زیرا قرار است که شهروند خود پیشنهاد دهد و با شرکت در رایگیری در انتخاب پروژههای شهری اعمال نظر کند.
ایده های شهروندان در شهرهای کوچک
علاوه بر تهران برخی شهرداریهای دیگر نیز تلاش کردهاند بستر را برای مشارکت شهروندان در اداره شهر فراهم میکنند. شهردار اصفهان سال ۱۴۰۰ اعلام کرد قصد دارد تا ۲۰۰ پروژه که از سوی اهالی ۲۰۰ محله اصفهان پیشنهاد شدهاند را اجرا کند. این محدود به شهرهای بزرگ نیست. شهرداری حمزه در استان خوزستان سامانه «ایده شهروندی» را ایجاد کرده است تا شهروندان این شهر ایدههای خود را در زمینههایی نظیر زیباسازی، آسیبهای اجتماعی یا پسماند شهری به شهرداری ارائه کنند. چند شهرداری استان اصفهان از جمله شهرداری خالدآباد «باشگاه شهروندی» راه انداختهاند. ساکنین میتوانند با حضور در تالارهای این باشگاه به پروژههای معرفی شده رای دهند. شهرداری خالدآباد همچنین سامانه آموزش شهروندی نیز دایر کرده است تا در آن مهارتهای فردی و اجتماعی از طریق فیلمهای کوتاه آموزش داده شود.
بودجه محلات
فرآیند بودجه ریزی مشارکتی در ایران کمابیش امری شناخته شده است و در این زمینه تعدادی قابل توجه مقاله، پژوهش علمی و کتاب منتشر شده است. شورای شهر پنجم تهران هم برای شورایاران منتخب کارگاه آموزشی بودجهریزی برگزار کرده بود. سپس شورایاران سند « تحویل و تحول شورایاری محلات» را تنظیم کردند که در آن مشکلات اساسی محلات تهران شناسایی و برای رفع آن اعتباراتی از ردیف بودجه توسعه محلی شهرداری اختصاص داده شد. این کارزار با بودجه ای معادل ۱۷۵ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۸ در ۳۰ محله تهران آغاز شد و در نهایت میزان بودجه آن در سال آخر شورای پنجم به عدد ۵۰۰۰ هزار میلیارد تومان هم رسید. شورای شهر همچنین شهرداری را مکلف کرده بود تا بودجه محلات را پس از تایید شورایاران هزینه کند.
انتقادات به طرح های محله محور
با این حال اجرای طرح «من شهردارم» خالی از انتقاد هم نبوده است. از دید برخی صاحبنظران طرح مردمیسازی اداره شهر تهران تمرینی خوب برای شهروندان تهران است اما انجام نظرسنجی کاری بیهوده است زیرا شهرداری تنها در صورتی مایل به همراه کردن مردم محلات با خود است که اقدامات آن را تایید کنند! هر چند که شاید دلایلی چندانی برای اثبات این ادعا در دسترس نباشد. اما مهمترین انتقاد متوجه اجرای طرح بودجهریزی مشارکتی در فقدان شورایاریها است. منتقدان معتقدند که زمانی میتوان بودجهریزی مشارکتی در محلات را عملی کرد که مدیریت محله نیز مردمسالارانه باشد. رئیس کمیته بودجه شورای شهر تهران نیز بر این باور است که طرح « من شهردارم» هنوز به سطحی قابل قبول از مشارکت نرسیده است. دلیل این امر میتواند بیخبری شهروندان از اجرای چنین طرحی باشد یا این که شهروندان تهرانی هنوز نمیدانند طرح بودجهریزی مشارکتی چیست و به چه دردی میخورد.
در ایران نیز نهادهایی غیر دولتی هستند که به موازات اقدامات شهرداری در زمینه آموزش شهروندی در حیطه بودجهریزی مشارکتی فعالند. اما هنوز مشخص نیست که چنین آموزشی تا چه حد در دسترس همه قرار دارد و مورد توجه ساکنین همه مناطق شهرها و اقشار گوناگون قرار میگیرد. به طور مثال مجله «فناوری شهروندی» مطالعات موردی درباره تجربیات شهرداریهای پاریس و نیویورک، ایسلند و مادرید انجام داده است. بر پایه این مطالعه در پلاتفرمی که شهرداری نیویورک ایجاد کرده هر فرد میتواند برای منطقهای که در آن زندگی میکند، پروژهای پیشنهاد دهد.
به طور کلی نباید فراموش کرد که هدف از طرحهای پیشرویی همچون بودجهریزی مشارکتی فراهم کردن بستر برای سطحی بالاتر از مردمسالاری محلی و افزایش قدرت مردم در اولویتبندی و اجرای پروژههایی است که در زندگی روزمرهشان اهمیت دارد. از این رو موفقیت چنین طرحهایی مستلزم وجود سطحی قابل پذیرش از مردمسالاری است تا به کمک چنین طرحهایی عمیقتر شود. از سوی دیگر، چنین ابتکارهایی خود فرصتی هستند برای تمرین مشارکت بیشتر در اداره امور و ایجاد تغییراتی هر چند کوچک اما معنیدار و قابل لمس در محیط پیرامون و زندگی روزمره خود. از این رو میتوان طرح بودجهریزی مشارکتی را نه به عنوان نظرخواهی صرف از شهروند بلکه اجرای مکانیزمی دید که طی آن شهروند میتواند خود گامی مشخص و عملی برای محل زندگیش بردارد.