ایران با چالش ارضی در دهههای اخیر روبرو شد: حمایت رسمی چین و روسیه از ادعای امارات متحده عربی بر جزایر سهگانه ایرانی تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی. این حمایتها نهتنها در قالب بیانیههای دیپلماتیک، بلکه با امضای اسناد رسمی و اعلامیه مشترک با ابوظبی صورت گرفت. وزیر خارجه چین، تنها یک روز پس از دیدار با همتای ایرانی خود در تهران، در ابوظبی پای سندی را امضا کرد که بهصراحت از حق امارات برای ادعای ارضی بر این جزایر حمایت میکرد. روسیه نیز در اجلاسی با وزرای خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیجفارس، ادعای امارات را تأیید کرد. اما واکنش رسمی تهران در حد سکوت بود. این سکوت، سؤالات جدی درباره قدرت دیپلماسی فعال و اقتدار ملی ایجاد کرده است. چرا تهران در برابر چنین توهین آشکاری به تمامیت ارضی خود، واکنش متقابل نشان نداد؟ آیا ایران میتوانست با استفاده از اهرمهای دیپلماتیک و سیاسی، چین و روسیه را از حمایت از ادعای امارات منصرف کند یا خیر؟ و چرا در قراردادها و موافقتنامههای راهبردی با این کشورها، هیچ مادهای درباره احترام به تمامیت ارضی ایران گنجانده نشد؟
*اصل در روابط بینالملل «دیپلماسی متقابل»
در روابط بینالملل «دیپلماسی متقابل» یکی از مهمترین ابزارهای دفاع از منافع ملی است. وقتی کشوری حقوق ارضی یا منافع ملی کشور دیگری را نقض میکند، کشور آسیبدیده میتواند با اقدامی مشابه پاسخ دهد.
*چین و روسیه، نمونههای بارزی از استفاده از این اصل هستند. چین هرگونه اظهارنظری درباره استقلال تایوان، هنگکنگ یا ماکائو را تهدیدی جدی علیه تمامیت ارضی خود میداند و با شدیدترین واکنشها پاسخ میدهد. روسیه نیز در برابر ادعاهای اوکراین بر کریمه یا ژاپن بر جزایر کوریل، هیچگونه سازشی نشان نمیدهد.
*ایران، در برابر حمایت چین و روسیه از ادعای امارات بر جزایر سهگانه، نهتنها واکنش جدی نشان نداد، بلکه حتی در قراردادهایش با چین و روسیه، هیچ تضمینی برای احترام به حقوق ارضی خود نگنجاند. این سکوت، پیام خطرناکی به جامعه بینالمللی ارسال میکند که: ایران آمادگی دفاع از حقوق ارضی خود را ندارد!
*ایران میتوانست با استفاده از اهرمهای متقابل، واکنش مؤثری نشان دهد. بهعنوانمثال، در برابر حمایت چین از ادعای امارات، میتوانست از حق استقلال تایوان یا هنگکنگ حمایت کند. در برابر روسیه نیز میتوانست از حق اوکراین بر کریمه یا ژاپن بر جزایر کوریل حمایت نماید. این اقدامات، اگرچه ممکن بود تنشهای دیپلماتیک ایجاد کند، اما پیام روشنی به چین و روسیه ارسال میکرد: ایران از حقوق ارضی خود دفاع خواهد کرد.
*امارات متحده عربی، بهعنوان یکی از قدرتهای اقتصادی و سیاسی منطقه خلیجفارس، همواره در پی افزایش نفوذ خود در منطقه بوده است. ادعای این کشور بر جزایر سهگانه ایرانی، بخشی از استراتژی امارات برای تقویت جایگاه خود در خلیجفارس و کاهش نفوذ ایران است. امارات، با استفاده از حمایت چین و روسیه، به دنبال قانونی نشان دادن ادعای خود و فشار آوردن به ایران برای مذاکره است. این ادعا، علاوه بر جنبههای سیاسی، دارای ابعاد اقتصادی نیز هست. *جزایر سهگانه ایرانی، به دلیل موقعیت استراتژیک خود در خلیجفارس، دارای اهمیت اقتصادی و نظامی بالایی هستند. اما مهمترین دلیل اصرار امارات بر ادعای خود، ضعف دیپلماسی ایران است. امارات، با مشاهده واکنشهای ضعیف ایران در برابر ادعاهای ارضی، به این نتیجه رسیده است که میتواند بدون ترس از واکنش تهران، به ادعای خود ادامه دهد. این موضوع، نشاندهنده عدم اقتدار ایران در برابر کشورهای منطقه است.
*اگر ایران همان روزی که چین و روسیه در امور داخلی ایران دخالت میکردند، پاسخی متقابل مشابه دخالت در امور تایوان و هنگکنگ و ماکائو برای چین و کریمه و دونباس برای روسیه ارسال میکرد، حساب کار دست آنها میآمد. بهعنوانمثال، اگر ایران با حمایت از استقلال تایوان یا حق اوکراین بر کریمه پاسخ میداد، چین و روسیه مجبور میشدند هزینههای سیاسی و دیپلماتیک سنگینی بپردازند. این اقدام، نهتنها باعث میشد که این کشورها در حمایت از ادعای امارات تجدیدنظر کنند، بلکه پیام روشنی به جامعه بینالمللی ارسال میکرد: ایران از حقوق ارضی خود دفاع خواهد کرد. ایران، برای دفاع از حقوق ارضی خود، باید استراتژی دیپلماتیک و سیاسی خود را تغییر دهد. *اولین گام، استفاده از اهرمهای متقابل در برابر چین و روسیه است. ایران میتواند با حمایت از استقلال تایوان یا حق اوکراین بر کریمه، پیام روشنی به این کشورها ارسال کند که: نقض حقوق ارضی ایران، بیپاسخ نخواهد ماند.
*گام دوم، تقویت دیپلماسی فعال و استفاده از ابزارهای حقوقی و بینالمللی است. ایران میتواند با طرح شکایت در سازمان ملل و دادگاههای بینالمللی، حقوق ارضی خود را پیگیری کند و از جامعه بینالمللی بخواهد که از ادعاهای امارات حمایت نکند.
*گام سوم، تقویت روابط با کشورهای همسایه و قدرتهای منطقهای است. ایران میتواند با تقویت روابط با کشورهای مانند هند، ترکیه و پاکستان، جایگاه خود را در منطقه تقویت کند و از حمایت این کشورها در برابر ادعاهای ارضی بهرهمند شود. سکوت ایران در برابر نقض حقوق ارضی خود، پیام اشتباهی به جامعه بینالمللی ارسال میکند که ایران آمادگی دفاع از حقوق ارضی خود را ندارد. این موضوع، علاوه بر آسیب رساندن به جایگاه ایران در منطقه و جهان، میتواند زمینهساز ادعاهای بیشتر و تهدیدات جدیتری در آینده باشد.
*ایران باید با تغییر استراتژی دیپلماتیک خود، از اهرمهای متقابل استفاده کند و نشان دهد که آمادگی دفاع از حقوق ملی خود را دارد. تنها در این صورت است که میتوان از ادعاهای بیشتر و تهدیدات جدیتر در آینده جلوگیری کرد.