خرید آگاهانه و مسئولیت مصرف
آخرین جمعهی نوامبر، خیابانهای نیویورک و فروشگاههای آنلاین در لندن، پاریس و تهران تصویری مشترک دارند: صفهای طولانی، گوشیهایی که بیوقفه نوتیفیکیشن میفرستند و مردم غرق در هیجان تخفیف. آنچه زمانی سنت آمریکایی بود، امروز به آیین جهانی بدل شده است؛ آیینی که اقتصاد، فرهنگ و روانشناسی را در هم میتند و پرسشی تازه پیش روی جوامع میگذارد: این جشنوارهی خرید، فرصتی برای کاهش فشار معیشتی است یا چرخهای دیگر از مصرفگرایی بیپایان؟
هیجان اجتماعی و روانشناسی خرید
بلک فرایدی تنها روزی برای خرید نیست؛ نوعی مشارکت در رویدادی جهانی است. اما روانشناسی خرید نشان میدهد بسیاری از تصمیمها نه بر اساس نیاز واقعی، بلکه تحت تأثیر هیجان و ترسِ از دست دادن فرصتها شکل میگیرند. تحقیقات دانشگاه «ییل» تأکید میکند که «شتاب خرید» محصول سیستم تصمیمگیری سریع مغز است؛ همان لحظهای که تبلیغات و نوتیفیکیشنها ذهن را تسخیر میکنند. نتیجه، خریدهای ناگهانی و اغلب غیرضروری است.
مصرف در هیاهوی تخفیف
پشت این هیاهو تهدیدهایی جدی نهفته است. تخفیفهای صوری، بیاعتمادی اجتماعی را افزایش میدهند. فشار روانی تبلیغات، مردم را در موقعیتی قرار میدهد که اگر خرید نکنند، احساس عقبماندگی میکنند. و مهمتر از همه، پیامدهای زیستمحیطی گسترده است: تنها در سال ۲۰۲۴ حجم زبالههای الکترونیکی پس از بلک فرایدی در اروپا بیش از پنج درصد افزایش یافت. این آمار نشان میدهد که تخفیفها تنها به اقتصاد محدود نمیشوند؛ ردپای آنها بر محیطزیست نیز سنگین است.
جدال فرهنگی؛ مقاومت در برابر موج آمریکایی
بلک فرایدی در بسیاری کشورها پذیرفته شده، اما در اروپا با تردید همراه است. فرانسه و بلژیک کمپین «جمعه سبز» را جایگزین کردهاند؛ دعوتی به خرید مسئولانه، تعمیر و بازیافت. در اسکاندیناوی برخی فروشگاهها عمداً تخفیف نمیدهند و بهجای آن کمپینهای ضدمصرفگرایی برگزار میکنند. آلمان و اتریش این روز را «واردات فرهنگی آمریکایی» میدانند و با دیدهی انتقادی به آن نگاه میکنند. خلاصه آنکه، در برابر موج جهانی تخفیف، صدای مقاومت فرهنگی و زیستمحیطی نیز بلند شده است.
ایران؛ فاصله میان وعده و واقعیت
در بازارهای جهانی، تخفیفهای واقعی بلک فرایدی معمولاً بین ۵۰ تا ۷۰ درصد است. اما در ایران، تخفیفها به ندرت از ۱۰ تا ۲۰ درصد واقعی فراتر میروند. بسیاری از فروشگاهها ادعای تخفیفهای ۸۰ یا ۹۰ درصدی داشتند، اما در عمل یا قیمت پایه پیش از تخفیف بالاتر اعلام شده بود، یا کالاهای کماهمیت شامل تخفیف شدند. با این حال، در شرایط اقتصادی فعلی، همین تخفیفات جزئی نیز برای بسیاری از مردم روزنهای برای کاهش فشار معیشتی است.
بازار مجازی؛ تصویر تازه مصرف
بلک فرایدی امروز بیش از آنکه در خیابانها باشد، در صفحههای اینترنتی و شبکههای اجتماعی جریان دارد. بنرهای چشمگیر، موج تبلیغات اینستاگرامی و اینفلوئنسرها، مردم را همچون سیلابی به سمت خرید میکشانند. تصویر این روز، بازاری پرهیاهوست: چراغهای نئون دیجیتال چشمها را خیره میکنند، نوتیفیکیشنها در گوشیها میبارند، کاربران با انگشتان بیقرار روی صفحهها میلغزند. برخی با سبدهای پر و لبخند بیرون میآیند، و برخی با نگاه خالی و حس محرومیت.
از سیاهی تخفیف تا سبزی بازاندیشی
در برابر «جمعه سیاه»، جریان «جمعه سبز» یادآوری میکند که خرید میتواند مسئولانه باشد: حمایت از تولیدکنندگان محلی، تعمیر بهجای تعویض، و بازیافت بهجای انباشت. این حرکت نشان میدهد که در کنار هیجان تخفیفها، صدایی دیگر نیز وجود دارد؛ صدای دعوت به آرامش و بازاندیشی در نیازهای واقعی و در عین حال کاهش آسیبهای زیستمحیطی ناشی از دورریز در صنعت مصرف و انباشت زبالههای دیجیتال.
جمعهای تازه در فرهنگ مصرف
خریدار حق دارد از تخفیفها بهرهمند شود و کالاهایی را که پیشتر دستنیافتنی بودهاند، به خانه ببرد؛ این حق نباید با فریب تبلیغات یا تخفیفهای صوری خدشهدار شود. در کنار آن، زمین نیز حق دارد از مصرف بیرویه در امان بماند. جمعه سبز یادآور میشود که خرید آگاهانه میتواند هم فشار اقتصادی را کاهش دهد، هم آیندهای پایدار بسازد؛ جایی که لذت دسترسی با مسئولیت زیستمحیطی همنشین میشود.