رضا دستجردی: کتاب «تحول اندیشه عربی مدرن» نوشته دکتر رئوف‌عباس حامد، مورخ برجسته مصری و استاد فقید دانشگاه قاهره، اثری است تحلیلی و تاریخی درباره ریشه‌ها و مسیر دگرگونی فکری در جهان عرب در دوران رویارویی با مدرنیته غربی. این کتاب با ترجمه بیژن یزدانی و به‌همت انتشارات قصیده‌سرا منتشر شده است. نویسنده با تکیه بر دیدگاه جامعه‌شناختی تاریخی، می‌کوشد نشان دهد که چگونه جریان‌های فکری گوناگون در جهان عرب، در واکنش به بحران هویت، استعمار و پیشرفت غربی شکل گرفتند.
درباره نویسنده
رئوف‌عباس حامد (درگذشته به سال ۲۰۰۸)، از مهم‌ترین مورخان اجتماعی مصر است که تحصیلاتش را در دانشگاه عین‌شمس آغاز کرد و در سال ۱۹۷۱ دکترای تاریخ گرفت. او سال‌ها در دانشگاه قاهره تدریس کرد و در دانشگاه‌های توکیو، سوربن، استنفورد و کالیفرنیا استاد مدعو بود. حامد با پژوهش‌های خود درباره تاریخ اجتماعی و جنبش‌های کارگری مصر، جایگاهی ممتاز در میان تاریخ‌پژوهان عرب به‌دست آورد و در سال ۲۰۰۰ جایزه دولتی علوم اجتماعی و مدال درجه یک هنر و علوم را دریافت کرد.
هدف و چارچوب اثر
به گفته مترجم، این کتاب تلاشی است برای تبیین چگونگی تحول فکری و فرهنگی در جوامع عرب پس از تماس با تمدن غربی. حامد معتقد است که مدرنیته ابتدا از مسیر نظامی و فناوری به جهان عرب راه یافت، اما به‌زودی پرسش‌های بنیادی‌تری درباره هویت، سنت و تجدد را پیش کشید. این پرسش‌ها سبب شد متفکران عرب در پی پاسخ به این پرسش برآیند که چگونه می‌توان میان ارزش‌های اسلامی و الزامات مدرن آشتی برقرار کرد.
نویسنده در مقدمه، به اختلاف‌نظر میان مورخان درباره آغاز دوران مدرن در جهان عرب اشاره می‌کند. برخی آن را از زمان پیوستن سرزمین‌های عربی به امپراتوری عثمانی می‌دانند، گروهی قرون هفدهم و هجدهم را آغاز تغییرات می‌خوانند و عده‌ای نیز لشکرکشی ناپلئون به مصر (۱۷۹۸) را نقطه عطف تحول فکری می‌دانند. حامد با پذیرش دیدگاه گروه دوم، معتقد است که مدرن‌سازی عربی اگرچه با شکست‌های سیاسی همراه بود، اما زیربنای تحولات فکری و اداری عصر محمدعلی پاشا را فراهم ساخت.
ساختار کتاب و جریان‌های فکری
کتاب در پنج فصل تنظیم شده است. در فصل نخست با عنوان «اسباب تجدید فکری»، نویسنده به ریشه‌های اجتماعی و تاریخی بیداری فکری عرب می‌پردازد. او نشان می‌دهد که چگونه بحران‌های ناشی از استعمار و فروپاشی نظام عثمانی، زمینه‌ساز پرسش از هویت و ضرورت اصلاحات شد.
فصل دوم با تمرکز بر اندیشه‌های رفاعه الطهطاوی، یکی از نخستین روشنفکران عرب، به بررسی تقابل سنت و تجدد می‌پردازد. طهطاوی که از نخستین تحصیل‌کردگان اعزامی مصر به فرانسه بود، کوشید بین مفاهیم جدید غربی مانند قانون و آزادی، با ارزش‌های اسلامی نوعی سازگاری بیابد.
در فصل‌های بعدی، سه جریان اصلی فکری جهان عرب بررسی می‌شود:
1. جریان اسلامی واکنش متفکران دینی به مدرنیته، از اصلاح‌طلبی معتدل تا جریان‌های بنیادگرا. نمونه‌هایی چون سید جمال‌الدین اسدآبادی و محمد عبده از این گروه‌اند. آنان می‌کوشیدند با بازگشت به قرآن و سنت، پاسخ‌هایی نو به نیازهای جهان جدید بدهند.
2. جریان سکولار اندیشمندانی که به جدایی دین از سیاست و الگوبرداری از نهادهای غربی معتقد بودند و در پی ایجاد دولت‌های مدرن و قانون‌مدار بودند.
3. جریان ناسیونالیستی که در واکنش به سلطه استعمار و عقب‌ماندگی، ایده وحدت عربی و بازسازی هویت قومی و فرهنگی عرب را مطرح کرد.
به‌زعم حامد، این سه جریان در عین تقابل، در بسیاری از موارد با یکدیگر تداخل داشته‌اند و در مجموع شالوده اندیشه مدرن عربی را تشکیل داده‌اند.
بحران هویت و مواجهه با غرب
حامد ریشه اصلی بحران فکری در جوامع عربی را در «شوک تمدنی» ناشی از رویارویی با غرب می‌داند. در ابتدا، نگاه ابزاری به مدرنیته، صرفاً در خدمت پیشرفت نظامی و اقتصادی بود، اما به‌تدریج متفکران دریافتند که مدرنیته نه فقط ابزار، بلکه نظامی از ارزش‌ها و اندیشه‌ها است. این آگاهی سبب شد بحث درباره رابطه سنت و تجدد، به موضوعی محوری در اندیشه عربی بدل شود. به باور نویسنده، دوران مدرن در جهان عرب عصر سرگشتگی میان دو قطب اقتباس و اصالت است. جوامع عربی از یک سو مجذوب پیشرفت‌های غرب بودند و از سوی دیگر، نگران از دست دادن هویت دینی و فرهنگی خود. از این‌رو، تلاش‌های فکری قرن نوزدهم و بیستم، عمدتاً تلاشی برای برقراری تعادل میان این دو نیرو بود.
ویژگی و اهمیت اثر
اهمیت کتاب «تحول اندیشه عربی مدرن» در چند نکته است:
نخست، نگاه تاریخی ـ اجتماعی آن است؛ نویسنده تحولات فکری را از بستر جامعه جدا نمی‌کند و آن‌ها را در پیوند با تحولات سیاسی، طبقاتی و اقتصادی تحلیل می‌کند. دوم، دسته‌بندی روشن جریان‌های فکری است که فهم پیچیدگی اندیشه عربی را آسان‌تر می‌سازد. سوم، تأکید بر استمرار بحران هویت در دوران معاصر است؛ بحرانی که همچنان در سیاست و فرهنگ جهان عرب بازتاب دارد.
«تحول اندیشه عربی مدرن» در ۱۰۷ صفحه به‌همت انتشارات قصیده‌سرا منتشر شده است.
برگرفته از: ایبنا