فاطمه خادم شیرازی-کارشناس بین الملل
توافق جدید بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان با میانجی‌گری دولت آمریکا و شخص دونالد ترامپ در کاخ سفید امضا شد. بر اساس این توافق، مسیر موسوم به «زنگزور» با نام تازه «جاده ترامپ» اجرا و بهره‌برداری آن به‌طور کامل به شرکت‌های آمریکایی سپرده می‌شود. این تحول یکی از مهم‌ترین اتفاقات ژئوپلیتیک سال‌های اخیر در قفقاز جنوبی است. ابعاد ماجرا فقط به حمل‌ونقل و تجارت محدود نمی‌شود. پیامدهای امنیتی، نظامی، سیاسی و حتی روانی نیز دارد. این رویداد در مرزهای شمال‌غربی ایران رخ می‌دهد و به‌طور مستقیم بر منافع، امنیت ملی و جایگاه منطقه‌ای جمهوری اسلامی ایران اثر می‌گذارد.
در ظاهر، موضوع تنها یک جاده ۴۳ کیلومتری است. مسیری که خاک جمهوری آذربایجان را از جنوب ارمنستان به نخجوان و سپس ترکیه متصل می‌کند. اما واقعیت فراتر از یک پروژه عمرانی است. جاده ترامپ ابزاری چندلایه برای تغییر نظم قدرت در قفقاز است. این طرح جایگاه تاریخی روسیه در میانجی گری و کنترل تحولات منطقه را تضعیف می‌کند. همچنین پای آمریکا را به ساختارهای امنیتی و اقتصادی قفقاز باز می‌نماید. واشنگتن با این پروژه در پی شکستن حوزه نفوذ سنتی روسیه است. آمریکا می‌خواهد جای کرملین را به‌عنوان میانجی صلح ارمنستان-آذربایجان بگیرد. هدف واشنگتن معرفی خود به‌عنوان داور سیاسی و تسهیل‌گر اقتصادی است. این یک تغییر اساسی در الگویی تاریخی است که از فروپاشی شوروی تاکنون پابرجا بوده و پیام آشکاری برای مسکو دارد.
برای تهران، این تحولات حساس‌تر است. حضور شرکت‌های آمریکایی در کنار مرزهای شمالی ایران، احتمالاً با حضور نیروهای امنیتی و نظامی آمریکا همراه خواهد بود. این مسئله همزمان با فشار واشنگتن از خلیج فارس و حوزه انرژی به معنای ایجاد یک فشار ژئوپلیتیک دوطرفه بر ایران است.در طرف دیگر، ارمنستان با فشارهای روسیه و ترکیه روبه‌رو است. ایروان تلاش دارد حضور آمریکا را در پروژه‌ای تضمین کند که ثبات دولت پاشینیان را با منافع اقتصادی و ژئو‌استراتژیک واشنگتن گره می‌زند. این همان روش قدیمی ضمانت امنیتی غیررسمی از طریق همپوشانی منافع ملی یک قدرت بزرگ با منافع داخلی کشور میزبان است. باکو و آنکارا نیز انگیزه‌های خاص خود را دارند. این دو کشور می‌خواهند از مانع سنتی ایران و روسیه برای اجرای مسیر زنگزور عبور کنند. افزودن یک لایه بازدارنده آمریکایی، عملاً توان تهران برای مهار پروژه با ابزارهای نرم یا سخت را کاهش می‌دهد.
نگرانی اصلی برای ایران این است که مسیر زنگزور، اگرچه از خاک ارمنستان می‌گذرد و در حاکمیت آن کشور باقی می‌ماند، اما در عمل به یک کریدور ژئوپلیتیک تبدیل شود. این مسیر می‌تواند کارکردهایی فراتر از حمل‌ونقل کالا پیدا کند. سابقه آمریکا نشان داده که این کشور از پروژه‌های زیرساختی به‌عنوان پوشش برای سامانه‌های نظارتی، شنود الکترونیک و حتی تجهیزات نظامی–اطلاعاتی استفاده کرده است. فاصله کوتاه مسیر تا مناطق امنیتی مهم ایران، خطر فعال‌شدن بخشی از دکترین فشار ترکیبی آمریکا علیه ایران را افزایش می‌دهد.
این تحولات در بستر سه تغییر مهم در معادلات قفقاز رخ می‌دهد: در مرحله اول، در جنگ‌های دوم و سوم قره‌باغ، مسکو نتوانست منافع متحد سنتی خود، یعنی ارمنستان، را حفظ کند. نتیجه این شده که ارمنستان به سمت آمریکا متمایل شود و آذربایجان نیز در پی ایجاد کارت‌های متنوع برای بازی مقابل کرملین باشد. دوم، جاده ترامپ مانند بسیاری از نمونه‌های گذشته، فقط برای حمل کالا نیست. پیوست‌های امنیتی، نظارتی و سیاسی آن بسیار مهم‌تر از کارکرد اقتصادی است.
منبع: دیپلماسی ایرانی