مرضیه نگهبان مروی: عبدالحسین فرزاد، مترجم آثار محمود درویش، گفت: در نگاه محمود درویش، هویت پیش از هر چیز «هویت انسانی» است و وطن بخشی از این هویت به شمار می‌آید. او با وجدان بشریت سخن می‌گوید و همین باعث شده مخاطبش کل جهان باشد.
محمود درویش، شاعر، نویسنده و یکی از برجسته‌ترین چهره‌های ادبیات معاصر عرب، در ۱۳ مارس ۱۹۴۱ در روستای البروة در فلسطین به دنیا آمد. او که به «شاعر مقاومت» شهرت دارد، با شعرهایش صدای مردم فلسطین را در برابر اشغالگری و تبعید به گوش جهان رساند.
درویش در کودکی شاهد تخریب روستایش توسط نیروهای اسرائیلی بود و این تجربه، همراه با حسرت وطن، در آثارش بازتاب عمیقی یافت. او نه‌تنها شاعری ملی‌گرا بود، بلکه با زبان شاعرانه و عمیقاً انسانی‌اش، موضوعات جهانی چون عشق، هویت، تبعید و مرگ را نیز کاوش کرد.
درویش در طول زندگی‌اش بیش از ۳۰ مجموعه شعر و نثر منتشر کرد که بسیاری از آن‌ها به زبان‌های مختلف ترجمه شده‌اند. از جمله آثار برجسته‌اش می‌توان به «چرا اسب را تنها گذاشتی؟»، «حافظه‌ای برای فراموشی» و «در حضور غیاب» اشاره کرد.
مجموعه «چرا اسب را تنها گذاشتی؟» (۱۹۹۵) یکی از مهم‌ترین آثار اوست که در آن با زبانی ساده اما عمیق، به ریشه‌های خانوادگی و هویت فلسطینی خود می‌پردازد. این اثر ترکیبی از نوستالژی و اعتراض است که تصاویر شاعرانه‌ای از فلسطین را ترسیم می‌کند.
کتاب «حافظه‌ای برای فراموشی» (۱۹۸۷) نثری شاعرانه است که تجربه‌های درویش در بیروت جنگ‌زده را روایت می‌کند. این اثر، که به نوعی خودزندگی‌نامه محسوب می‌شود، تصویری زنده از جنگ، تبعید و تلاش برای حفظ هویت در میان ویرانی‌ها ارائه می‌دهد.
«در حضور غیاب» (۲۰۰۶) نیز یکی از آخرین آثار اوست که در آن به تأمل در مرگ، زندگی و میراث خود می‌پردازد. این کتاب، با نثری فلسفی و شاعرانه، به مثابه وصیت‌نامه ادبی درویش تلقی می‌شود.
شعرهای درویش به دلیل زبان غنی، تصاویر بصری قوی و استفاده از نمادهای فلسطینی مانند زیتون، دریا و خاک، جایگاه ویژه‌ای در ادبیات عرب دارند. او از اسطوره‌ها و تاریخ برای پیوند گذشته و حال استفاده کرد و شعرش را به ابزاری برای مقاومت فرهنگی تبدیل نمود. آثار او نه‌تنها در جهان عرب، بلکه در سطح جهانی نیز تأثیرگذار بوده و جوایز متعددی از جمله جایزه لوتوس و جایزه لنین را برایش به ارمغان آورده‌اند.
درویش در کنار شعر، در روزنامه‌نگاری و ویراستاری نیز فعالیت داشت و نشریاتی مانند «الجدید» و «الأیام» را منتشر کرد. او تا پایان عمر به خلق آثاری ادامه داد که هم‌زمان سیاسی، عاطفی و فلسفی بودند. درویش با شعرهایش به فلسطینی‌ها هویتی ادبی بخشید و در عین حال، با مضامین جهانی‌اش، مخاطبان بین‌المللی را مجذوب کرد. آثار او همچنان الهام‌بخش شاعران، نویسندگان و مبارزان آزادی در سراسر جهانند و به عنوان بخشی از حافظه جمعی فلسطین و ادبیات مقاومت، جاودانه باقی مانده‌اند.
برای صحبت درباره محمود درویش، شاعر برجسته فلسطینی، به سراغ عبدالحسین فرزاد رفتیم، زیرا او یکی از برجسته‌ترین مترجمان و پژوهشگران ادبیات عرب در ایران است که با تسلط بر زبان عربی و شناخت عمیق از شعر معاصر عرب، آثار مهمی از شاعران عرب، از جمله محمود درویش، را به فارسی ترجمه کرده است. فرزاد با ترجمه آثاری چون «فلسطین و شعر معاصر عرب» و پژوهش‌هایی در حوزه ادبیات مقاومت، نقش کلیدی در معرفی و تحلیل شعر درویش به مخاطبان پارسی‌زبان داشته است. تخصص او در نقد ادبی و تمرکز بر شعر عربی، به‌ویژه شعر فلسطین، او را به منبعی معتبر برای درک و تفسیر آثار درویش تبدیل کرده است. در ادامه گفت‌وگو با او را درباره محمود درویش و آثارش می‌خوانید.
آقای دکتر فرزاد، شما محمود درویش را بیشتر شاعر مقاومت می‌دانید یا شاعر انسان‌گرا؟
محمود درویش هر دو بُعد را در شعر خود دارد، اما ابعاد انسان‌گرایانه‌اش بسیار پررنگ‌تر است. او حتی در شعرهایش موقعیت‌هایی را تصویر می‌کند که با دشمن هم می‌توان به گفت‌وگو و همزیستی رسید. از نگاه او، مشکل اصلی مردم عادی نیستند، بلکه سیاستمداران و صاحبان رانت‌اند. درویش با زبانی شاعرانه از رنج‌ها و وجدان بشریت سخن می‌گوید.
در شعر محمود درویش، رابطه بین وطن و هویت چگونه شکل می‌گیرد؟
در نگاه او، هویت پیش از هر چیز «هویت انسانی» است و وطن بخشی از این هویت به شمار می‌آید. همان‌طور که جانوران آشیانه دارند، انسان نیز نیاز به وطن دارد. وقتی انسان خودش را دوست داشته باشد، دیگران را هم دوست خواهد داشت و به آن‌ها احترام می‌گذارد. این احترام حتی در رفتارهای کوچک روزمره معنا پیدا می‌کند.
شاخص‌ترین ویژگی زبانی و سبک‌شناختی شعر محمود درویش چیست؟
شعر او با وجود زبان غنی و ادبی، برای همه مخاطبان قابل‌فهم است. نگاهش به انسان، جهانی است و همین باعث می‌شود شعرش نه‌تنها در جهان عرب، بلکه در سراسر دنیا خوانده و تحسین شود.
آیا می‌توان برای شعر محمود درویش یک سیر تحولی در نظر گرفت و آن را به دوره‌های مختلف تقسیم کرد؟
بله. درویش در جوانی بیشتر تحت‌تأثیر فضای سیاسی و مبارزاتی بود. اما با گذشت زمان و آگاهی بیشتر، دیدگاهش گسترده‌تر شد و به‌جای نگاه صرفاً سیاسی، به ابعاد اجتماعی و انسانی هم پرداخت. او از شعرهای کاملاً سیاسی به شعرهایی رسید که هم مقاومت را در بر داشت و هم دغدغه‌های بشری را.
لطفاً در مورد علل گستره تأثیر شعر محمود درویش فراتر از مرز فلسطین توضیح بفرمایید.
محمود درویش با وجدان بشریت سخن می‌گوید و همین باعث شده مخاطبش کل جهان باشد. حتی در کشورهای اروپایی، که شاید شناخت مستقیمی از مسأله فلسطین نداشته باشند، شعرش مورد احترام و توجه است.
در زمان شوروی، جایزه لنین که معادل جایزه نوبل در آن کشور بود، به او اهدا شد. او چهره‌ای جهانی بود و شعرش در سراسر دنیا خوانده و تحسین می‌شد.
منبع:ایبنا