روسیه بعد از ایفای نقش میانجی در توافق سال ۲۰۲۰ بین آذربایجان و ارمنستان به بازیگر اصلی منطقه‌ای در تحولات قفقاز و به ویژه بحران قره‌باغ تبدیل شده است. در جدیدترین تحول در این رابطه پوتین در سفر اخیر خود به آذربایجان، از ایجاد محور زنگزور استقبال نمود. این موضوع در برهه کنونی برای روسیه در راستای افزایش توان بازیگری این کشور در حوزه منطقه‌ای و به دست آوردن مسیرهای کریدوری دارای اهمیت است.
کریدور ادعایی زنگزور
ایجاد کریدور ادعایی زنگزور به شکلی که اکنون مطرح است، ریشه در توافق آتش‌بس بعد از جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ دارد که بین سران آذربایجان، ارمنستان و روسیه با نظارت پوتین رئیس‌جمهور این کشور به امضاء رسید. طبق بندهای ششم این توافق، ارمنستان قبول کرد که برنامه‌ای برای احداث یک مسیر جدید حمل‌ونقل در طول کریدور لاچین مشخص شود. این مسیر، ارتباط بین استپاناکرت (خانکندی به آذری) و ارمنستان را میسر می‌کند. باکو نیز ایمنی تردد شهروندان، خودروها و کالاها در طول این کریدور لاچین در هر دو جهت را تضمین کرد. در بند نهم نیز ارمنستان موافقت کرد تمام محورهای مواصلاتی اقتصادی و حمل‌ونقل را رفع انسداد نماید و به منظور سازمان‌دهی تردد بدون مانع شهروندان، خودروها و کالاها در هر دو جهت، ارتباطات حمل‌ونقلی بین مناطق غربی آذربایجان و نخجوان را فراهم کند.
در دسامبر ۲۰۲۰، روسیه تمایل خود را برای اتصال نخجوان به آذربایجان از طریق خط آهنی از ارمنستان اعلام کرد. کیفیت ساخت این گذرگاه در توافقنامه آتش‌بس مبهم بود و به گفته پوتین به مذاکرات بعدی واگذار شد. مقامات سه کشور طرف توافق آتش‌بس برای بحث درباره کیفیت ساخت این گذرگاه چندین بار دیدار کردند، اما پیشرفت قابل توجهی در این زمینه حاصل نشد. در طول سه سال گذشته، آذربایجان با حمایت ترکیه بر برنامه‌های خود مبنی بر اجرای کریدور زنگزور پافشاری نموده و تهدید کرد که اگر ارمنستان نپذیرد، آذربایجان به زور در مورد آن تصمیم می‌گیرد. ارمنستان نیز اعلام کرد که تنها مایل به بازگشایی خطوط حمل‌ونقل ریلی سابق است و بحث بر اساس منطق کریدور را نمی‌پذیرد.
رویکرد روسیه در ایجاد کریدور زنگزور
سیر رویکرد سیاست خارجی روسیه، نشان از اولویت این کشور برای احداث کریدور زنگزور دارد و موافقت این کشور با این موضوع از ابتدا مشخص بوده است. در واقع هر چند روسیه در زمان امضای توافق آتش‌بس موضع روشن و شفافی در مورد کریدور زنگزور اتخاذ نکرد، اما در همان زمان نیز چنین برمی‌آمد که مخالف پیشبرد این پروژه نیست زیرا اولا امضای روسیه پای توافق آتش‌بس آذربایجان و ارمنستان بود و دوما از آنجا که قرار بود این گذرگاه از سوی نظامیان روس کنترل و نظارت شود، منافع روسیه را نیز به همراه داشت.
برخلاف آنچه بسیاری در ایران می‌اندیشند، روسیه بعد از اینکه نقش کلیدی را در توافق آتش‌بس ۲۰۲۰ ایفا کرد، بارها موافقت خود با ایجاد این کریدور را اعلام نمود. پوتین در دیدار سه جانبه با رئیس‌جمهور آذربایجان و نخست‌وزیر ارمنستان در ۲۶ نوامبر ۲۰۲۱ در شهر سوچی، چند موضوع از جمله ایجاد مکانیسم‌های تعیین محدوده‌های مرزی و علامت‌گذاری آنها، مسائل انسان‌دوستانه و گشایش کریدورهای حمل‌ونقلی اعم از جاده‌ای و ریلی را مورد اشاره قرار داد. این موضوع از منظر بسیاری، اشاره ضمنی بر احداث کریدور زنگزور بود.
ایران از ابتدای طرح احداث این کریدور ادعایی، به چند دلیل مخالفت خود را اعلام کرد. نخست، ایران نقش خود در ارتباط بین خاک آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از دست می‌دهد. دوم، در صورت احداث این کریدور، ایران نقش خود بین ترکیه و آسیای مرکزی را دیگر نخواهد داشت. سوم، مرز ایران و ارمنستان و در واقع خود ارمنستان نقطه ادغام ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و در صورت ایجاد این کریدور، ایران این مزیت را از دست می‌دهد. در نهایت با افزایش ارزش استراتژیک کریدور میانی، کریدور زنگزور نقش محوری ایران را در حمل‌ونقل بین شرق و غرب بیش از پیش کاهش خواهد داد. آیت‌الله خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدارهای متعدد با اردوغان، پوتین و پاشینیان اعلام کردند که «اگر سیاستی مبنی بر مسدود کردن مرز ایران و ارمنستان وجود داشته باشد، جمهوری اسلامی با آن مخالفت خواهد کرد.»
در شرایط کنونی و پس از سفر پوتین به آذربایجان نیز، هر چند مقامات روس اصطلاح کریدور را برای محورهای مواصلاتی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان استفاده نکرده‌اند، اما این موضوع که مقامات روس به رغم آگاهی از مخالفت ایران، این موضوع را ذیل رفع انسدادهای مرزی و محورهای مواصلاتی مطرح می‌کنند، به گونه‌ای دیگر دارای اهمیت است. جدا از واقعیت مناسبات ایران و روسیه در سطوح مختلف، اقدام روسیه برای طرح مجدد این موضوع از چند دلیل برخوردار است.
حفظ حضور تعیین کننده نظامی
طبق توافق آتش‌بس سال ۲۰۲۰ حدود ۲ هزار نیروی حافظ صلح روس حداقل به مدت پنج سال در این منطقه مستقر شدند. با این حال وزارت دفاع جمهوری آذربایجان در بیانیه‌ای در خرداد امسال اعلام کرد که روند خروج نیروهای حافظ صلح روسیه که پس از جنگ به طور موقت در خاک آذربایجان مستقر شده بودند، به پایان رسیده و آنها خاک این کشور را ترک کرده‌اند. این در حالی است که لاوروف وزیر خارجه روسیه در نشست خبری در سفر اخیر پوتین به باکو تاکید کرد که نیروهای حافظ صلح و مرزبانی روسیه، آماده حفظ امنیت و حفاظت کامل از دو سر خط آهن عبوری از منطقه زنگزور هستند.
موازنه با ترکیه
یکی از اهداف روسیه این است که با حضور در پوشش ایجاد صلح، کنترل شاهرگ‌های ارتباطی از داغستان تا زنگزور و پس از آن از مرز نخجوان با ارمنستان تا مرز ترکیه را در انحصار داشته باشد. به علاوه، کریدور زنگزور دسترسی به بازارهای خاورمیانه را برای روسیه تضمین می‌کند.
بهره‌گیری از سرخوردگی ارمنستان
نکته دیگری که پوتین را به طرح کریدور زنگزور واداشته است، ضعف‌های مفرط ارمنستان است. پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان در فوریه ۲۰۲۴ با بیان این که پیمان امنیت جمعی در مورد ارمنستان اجرا نشده گفت که ایروان عضویت خود را در سازمان پیمان امنیت جمعی به حالت تعلیق درآورده است. اما پاشینیان در تغییر موضعی آشکار، اخیرا اعلام کرده است که ارمنستان قصدی برای خروج از پیمان مذکور ندارد. دلیل این تغییر موضع، امتناع ناتو از عضویت بالقوه ارمنستان در این سازمان است. این امر ممکن است ایروان را متقاعد کند که در ترتیبات امنیتی جمعی باقی بماند تا مسکو را دشمن نکند. پوتین از وضعیت واماندگی ارمنستان و بازگشت به روسیه بهترین استفاده را می‌کند.
ایفای نقش در تقابل با آمریکا
برخی از صاحب‌نظران همچون شیرین هانتر استاد دانشگاه جورج تاون معتقدند که روسیه تأثیرگذارترین بازیگر قفقاز نیست و ایالات متحده و آنتونی بلینکن وزیر خارجه آن در برقراری صلح بین ایروان و باکو نقش اساسی داشته‌اند و به عبارتی مسکو دیگر هژمونی در منطقه ندارد. اگر این موضوع را در نظر بگیریم، پوتین مایل است که توافق صلح بین ارمنستان و آذربایجان که به گفته الهام علی‌اف بیش از ۸۰ درصد آن انجام شده با محوریت روسیه تلقی شود. در واقع پوتین قصد دارد در شرایطی که ارمنستان اعلام کرده است در صورتی که حاکمیت بر کریدور زنگزور داشته باشد مخالفتی با این کریدور ندارد، روسیه را همچنان بازیگر اصلی در این منطقه جلوه دهد.
نتیجه
روسیه به وسیله طرح مجدد احداث کریدور زنگزور در شرایط کنونی در صدد است تا قدرت بازیگری از دست رفته خود در قفقاز در مقابل ترکیه را بازیابد. موضوعات بالا به صورت شبکه‌ای به‌هم پیوسته در سیاست خارجی روسیه دارای اهمیت هستند. در این راه مسکو بیش از همه به دنبال ایفای نقش در مسیرهای کریدوری مانند کریدور میانه با محوریت چین و روسیه و بهره‌گیری از زنگزور به عنوان بخشی از این کریدور بزرگ است که به دور از این کشور در حال ایجاد است.
سجاد مرادی کلارده؛ پژوهشگر روابط بین‌الملل