اعتماد نوشت: در شرایطی که پس از منع ورود بازرسان آژانس انرژی اتمی توسط تهران، برخی نگرانی‌ها در خصوص چشم‌انداز مناسبات دو طرف ایجاد شده، علی بیگدلی تحلیلگر مسائل بین‌الملل معتقد است در آستانه سفر رییس‌جمهور به نیویورک برای شرکت در نشست سران کشورها در مجمع عمومی سازمان ملل، باید زمینه‌ای ایجاد شود تا موضوع احیای برجام، محور مذاکرات رییسی با کشور‌های ۴+۱ و امریکا قرار بگیرد. دیروز، اما روند بیانیه‌نویسی میان ایران و آژانس ادامه یافت و دو طرف یکدیگر را متهم به عدم همکاری کردند.
اسفندماه سال ۱۴۰۱ بود که ایران و آژانس اعلام کردند به توافقی برای ادامه همکاری‌های مشترک دست پیدا کرده‌اند. نتیجه این همکاری‌های مشترک که با مذاکرات محرمانه ایران و امریکا هم تکمیل شد، خود را در نشست اخیر آژانس انرژی اتمی نشان داد؛ نشستی که به‌رغم همه احتمالات، آژانس از صدور قطعنامه علیه ایران خودداری کرد تا دورنمایی از توافق احتمالی در آینده میان دو طرف شکل بگیرد.
در شرایطی که ایران در روز‌های منتهی به نشست شورای حکام تلاش کرده بود تا از هر اقدامی که باعث صدور قطعنامه علیه کشورمان شود، جلوگیری کند؛ به فاصله چند روز پس از پایان نشست شورای حکام ناگهان خبر رسید با تصمیم ایران یک‌سوم از باتجربه‌ترین بازرسان آژانس از حضور در ایران منع شده‌اند. ادعایی که رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز شنبه در بیانیه‌ای از آن خبر داد و از اقدام ایران در متوقف کردن فعالیت چند بازرس با تجربه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که برای فعالیت‌های راستی‌آزمایی در ایران تحت توافقنامه پادمان‌های ان‌پی‌تی در ایران تعیین شده بود، انتقاد کرد.
گروسی این اقدام ایران را «بیش از حد»، «بی‌سابقه» و «غیر متناسب» ارزیابی کرد و خواستار تجدیدنظر اساسی در آن شد. ایران، اما در نقطه مقابل، اعلام کرد این اقدام، واکنشی به بیانیه هفته گذشته امریکا و کشور‌های ۵+۱ در جلسه شورای حکام در وین بود که خواستار همکاری فوری تهران با آژانس در موضوعاتی از جمله توضیح درباره آثار اورانیوم یافت‌شده در سایت‌های اعلام‌نشده بودند. کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران، در واکنش به بیانیه رافائل گروسی در مورد اقدام تهران در لغو انتصاب چند بازرس آژانس گفت: «اقدام اخیر ایران براساس حقوق حاکمیتی مصرح در ماده ۹ موافقتنامه جامع پادمان بین ایران و آژانس (INFCIRC ۲۱۴) صورت گرفته است و جمهوری اسلامی ایران انتظار دارد که کشور‌های غربی از سیاست سوءاستفاده از سازمان‌های بین‌المللی از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خودداری کنند.»
در همین خصوص علیرضا عباسی نماینده مردم کرج در مجلس یازدهم کمی شفاف‌تر موضوع را تشریح کرده و در صفحه شخصی خود در توییتر نوشت: «بیانیه گستاخانه و زیاده‌خواهانه تروییکای اروپایی و امریکا با پاسخ قاطع ایران مواجه شد و یک سوم بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از ایران اخراج شدند. این اخراج یعنی با یک دولت همسو و واداده طرف نیستید و دیگر زمان بزن دررو تمام شده، پس مراقب باشید دست از پا خطا نکنید!»
بازرسان منع‌شده از چه کشور‌هایی هستند؟
بر اساس اعلام فارس، تعداد بازرسانی که گروسی گفته ۸نفر با ملیت‌های فرانسوی و آلمانی هستند که دارای روادید چند بار سفر به ایران بودند و هر لحظه می‌توانستند برای انجام بازرسی‌های معمول آژانس به ایران بیایند، اما از این پس لغو انتصاب شده و نمی‌توانند به ایران سفر و بازرسی کنند. بر همین اساس مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چهارشنبه با صدور بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد: امروز ایران رسما به ما از تصمیم خود برای لغو مجوز فعالیت چند تن از باتجربه‌ترین بازرسان آژانس که برای راستی‌آزمایی فعالیت‌های این کشور ذیل توافقنامه پادمان‌های منع گسترش سلاح‌های اتمی تعیین شده بودند، خبر داد. به گزارش سایت رسمی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، رافائل گروسی در این بیانیه از ایران خواسته است تا در تصمیم خود تجدیدنظر کند و به آنچه وی مسیر همکاری‌های ایران با آژانس دانسته، بازگردد. در بیانیه گروسی آمده است: این تصمیم جدید ایران به دنبال اقدام اخیر این کشور، مبنی بر لغو مجوز تعداد دیگری از بازرسان باتجربه آژانس گرفته شده است.
در این بیانه آمده است: این بازرسان جزو باتجربه‌ترین بازرسان آژانس هستند و دانش منحصر به‌فرد در زمینه فناوری غنی‌سازی (اورانیوم) دارند. این افراد فعالیت‌های راستی‌آزمایی اساسی در تاسیسات غنی‌سازی ایران که تحت نظر پادمان‌های آژانس هستند، انجام داده‌اند. بر اساس این بیانیه، ایران با اقدام امروز خود عملا حدود یک‌سوم از گروه باتجربه‌ترین بازرسان آژانس در این کشور را از فعالیت بازداشته است. این اقدام ایران را قویا محکوم می‌کنم... و این کار ایران، فعالیت‌های آژانس در زمینه راستی‌آزمایی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد.
مدیرکل آژانس در بیانیه خود از ایران درخواست کرده تا در تصمیم اخیر خود تجدیدنظر کند و به آنچه وی مسیر همکاری ایران با آژانس دانسته، بازگردد. از عالی‌ترین مقامات ایران می‌خواهم در اولین فرصت ممکن با من در تماس باشند تا این مسیر اصلاح شود.
گروسی مدعی شده است که این تصمیم ایران گام دیگری در جهت اشتباه است و ضربه‌ای غیرضروری به روابط تیره‌شده بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و ایران در اجرای توافقنامه پادمان NPT است. مدیرکل آژانس در بیانیه خود آورده است که بدون همکاری موثر از سوی ایران، اعتماد کافی وجود نخواهد داشت و آژانس در موقعیتی نخواهد بود که بتواند موثر فعالیت راستی‌آزمایی خود را در ایران انجام و تضمین‌های معتبری ارایه دهد که مواد و فعالیت‌های هسته‌ای در ایران برای اهداف صلح‌آمیز هستند. تجربه به ما نشان می‌دهد که متوقف کردن فعالیت بازرسان آژانس، بر روند فعالیت‌های ما اثر می‌گذارد و رسم کار مشارکتی نیست.
وزارت خارجه ایران پاسخ داد
ناصر کنعانی در واکنش به بیانیه «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، مبنی بر اقدام جمهوری اسلامی ایران در لغو انتصاب چند بازرس با تجربه آژانس، گفت: متاسفانه سه کشور اروپایی و امریکا به رغم تعامل مثبت، سازنده و مستمر جمهوری اسلامی با آژانس، با زیاده‌خواهی و با هدف تخریب فضای همکاری ایران و آژانس، از فضای شورای حکام برای مقاصد سیاسی خود سوءاستفاده کردند.
سخنگوی دستگاه دیپلماسی افزود: ایران پیش‌تر نسبت به عواقب اینگونه سوءاستفاده‌های سیاسی از جمله تلاش برای سیاسی کردن فضای آژانس هشدار لازم را داده بود.
وی تاکید کرد: اقدام اخیر ایران براساس حقوق حاکمیتی مصرح در ماده ۹ موافقتنامه جامع پادمان بین ایران و آژانس (INFCIRC ۲۱۴) صورت گرفته است و جمهوری اسلامی ایران انتظار دارد کشور‌های غربی از سیاست سوءاستفاده از سازمان‌های بین‌المللی از جمله آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خودداری کرده و اجازه دهند که این سازمان‌ها فعالیت‌های حرفه‌ای و بی‌طرفانه خود را به دور از فشار‌های سیاسی انجام دهند.
کنعانی گفت: البته ایران با تاکید بر ضرورت بی‌طرفی آژانس، به همکاری‌های مثبت خود در چارچوب توافقات انجام شده، ادامه خواهد داد.
علی بیگدلی: روابط ایران و آژانس نباید دچار به‌هم‌ریختگی شود
علی بیگدلی تحلیلگر مسائل بین‌الملل در خصوص چشم‌انداز‌های ارتباطی میان ایران و آژانس می‌گوید: «در خصوص سیاست ایران در مواجهه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در آستانه نشست شورای حکام به اینگونه است که ایران معمولا مقداری امتیاز داده و انعطاف از خود نشان می‌دهد تا قطعنامه‌ای علیه ایران صادر نشود. اما همزمان با برگزاری نشست اخیر شورای حکام در گفت‌وگویی که با «اعتماد» داشتم اشاره کردم که این فشار امریکاست که باعث شد صدور قطعنامه علیه ایران صورت نگیرد. این در حالی است که ۶۳ عضو شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی ۲۳ شهریورماه بیانیه‌ای مشترک درباره برنامه هسته‌ای ایران صادر کرده و همکاری‌های ایران با آژانس را «ناکافی» ارزیابی کردند. واکنش سخنگوی دستگاه وزارت خارجه به این بیانیه‌ها، انکار ادعای عدم همکاری و بی‌سواد خطاب کردن این کارشناسان و کشورها بود.»
او در ادامه می‌گوید: «این رخداد‌ها روابط ایران با آژانس را وارد دوره‌ای از به هم ریختگی کرده است. در حالی که هر نوع توافق و مذاکره‌ای برای پایان بخشیدن به تحریم‌ها نیازمند تایید همکاری آژانس است. شخصا با این نوع اقدامات ایران موافق نیستم؛ رییس‌جمهور ایران در آستانه سفر به نیویورک برای حضور در نشست مجمع سران ملل متحد قرار دارد. در این شرایط لازم است زمینه‌ای ایجاد تا فرصت برای دیپلماسی فراهم شود. این نوع برخورد‌ها در کنار فضاسازی‌های گسترده‌ای که از سوی دشمنان ایران صورت می‌گیرد، باعث مشکل‌تراشی برای کشور می‌شود. بسیاری از بدخواهان ایران خواستار خالی شدن سالن سخنرانی‌های سازمان ملل متحد در زمان سخنرانی رییس‌جمهور ایران هستند. دولت ایران باید به گونه‌ای تدبیر کند که زمینه درک مشترک میان ایران و سایر قدرت‌های جهانی فراهم شود. بدون تردید حل مشکلات اقتصادی کشور و خروج اقتصاد از انجماد، نیازمند مذاکره با سایر کشورها، جلب کردن رضایت آژانس، عضویت در FATF و به سرو سامان رساندن برجام است. مانع‌تراشی بر سر نظارت‌های قانونی آژانس به هیچ‌وجه به تحقق این اهداف کمک نمی‌کند.»
بیگدلی در خصوص اهمیت روابط با اروپا می‌گوید: «پس از امریکا تعامل با اروپا برای احیای برجام ضروری است، اما عملکرد دولت به گونه‌ای است که هر روز ایران بیشتر از برجام و تعامل با اروپا فاصله می‌گیرد. در حال حاضر اروپایی‌ها اعلام کرده‌اند پس از ۱۸ اکتبر که محتوای قطعنامه ۲۲۳۱ به پایان می‌رسد و تحریم‌های تسلیحاتی ایران منقضی می‌شود، رفع تحریم‌های تسلیحاتی ایران را نخواهند پذیرفت. ایران برای تغییر در نظرات طرف اروپایی باید تلاش کند از طریق مذاکره و تعامل رویکرد تازه‌ای را در طرف مقابل ایجاد کند. حذف بازرسان آژانس در شرایط فعلی کمکی به احیای برجام نمی‌کند. اگر همین روند ادامه یابد در نشست آینده شورای حکام زمینه برای صدور قطعنامه اخطاری علیه ایران فراهم شده و موضوع به شورای امنیت گسیل خواهد شد. در حالت بدبینانه ممکن است مکانیسم ماشه به کار افتاده و تحریم‌های قبل از ۲۰۱۵ دوباره در دستور کار غرب قرار بگیرند. ایران باید در برابر این تلاش‌های دشمنان ایستادگی کرده و بهانه‌ای در اختیار آن‌ها قرار ندهد.»
بیگدلی در پاسخ به این پرسش که برخی تحلیلگران معتقدند با توجه به مذاکرات محرمانه ایران و امریکا، ایران نیازی نمی‌بیند که رضایت سایر طرف‌ها از جمله اروپا را جلب کند. آیا این تحلیل درست است؟ می‌گوید: «مذاکراتی که میان ایران و امریکا در حال انجام است، ارتباطی با موضوع برجام ندارد. تبادل زندانیان تنها اقدامی موقتی و داد و ستدی محدود در خصوص موضوعی خاص است. اگر قرار بود مذاکرات محرمانه دو کشور زمینه احیای برجام را فراهم کند، بدون تردید دولت بایدن باید کنگره را در جریان قرار می‌داد تا رضایت کنگره هم جلب شود. بایدن هم در آستانه انتخابات به هیچ‌وجه به دنبال جنجال در کنگره امریکا نیست؛ بنابراین مذاکرات میان ایران و امریکا هیچ ارتباطی با احیای برجام ندارد. موضوع مهم دیگر اهمیت موضوع حقوق بشر برای اروپاییان است که به مراتب بیشتر از امریکاست. مبادله زندانیان در ازای رفع دارایی‌های مسدودی ایران و افزایش صادرات نفتی ایران برای امریکا تبلیغاتی و در راستای رویکرد‌های تبلیغاتی امریکاست، اما ازآنجا که اروپاییان یک چنین مشکلاتی را ندارند، بنابراین فشار‌ها بر ایران را افزایش داده و تلاش می‌کنند موانع بیشتری در تجارت ایران ایجاد کنند. نباید فراموش کرد که ایران از منظر اقتصادی، روابط پایداری با اروپاییان دارد و در صورتی که نتواند تفاهمی با طرف اروپایی شکل دهد، مشکلات بسیاری را باید انتظار بکشد.»