الهه شمس: ترجمه در جهان امروز تنها ابزاری برای انتقال معنا نیست، بلکه به تعبیر شکوه حسینی، مترجم و پژوهشگر ادبیات عرب، راهی برای گفت‌وگوی فرهنگ‌ها و تمدن‌ها است. او معتقد است آنچه تمدن بشری را به هم پیوند داده، حاصل سده‌ها تلاش مترجمانی است که با رنج و عشق، متون گوناگون را از زبانی به زبان دیگر منتقل کرده‌اند و این زنجیره دانایی، میراث بشریت را تا امروز تداوم بخشیده است. حسینی در گفت‌وگویی با *ایبنا* از نقش مترجمان در جهان معاصر، تأثیر فناوری و هوش مصنوعی، و نسبت میان ترجمه و تفکر سخن گفت.
ترجمه، صورت گفت‌وگو میان فرهنگ‌هاست
شکوه حسینی در تعریف ترجمه، آن را فرایندی فراتر از برگردان واژه‌ها می‌داند:
«ترجمه در ساده‌ترین شکل، انتقال یک متن از زبانی به زبان دیگر است؛ اما متن فقط نوشتار نیست، گفتار و حتی هر پدیده‌ای در جهان می‌تواند «متن» تلقی شود. زبان نیز فقط واژه نیست، بلکه رسانه‌های گوناگون می‌توانند حامل معنا باشند. از این رو، ترجمه می‌تواند در قالب‌های مختلفی مانند تأویل، تفسیر یا حتی تغییر ژانر یک اثر رخ دهد.» با این حال، او در این گفت‌وگو تأکید می‌کند که مقصودش از ترجمه، همان برگردان مستقیم و امانت‌دارانه متن نوشتاری است: «مترجم نباید گره‌گشای متن باشد. اگر در متن اصلی ابهامی هست، مترجم نباید آن را حذف یا ساده کند. وظیفه‌اش انتقال درست همان ابهام به زبان مقصد است؛ زیرا ترجمه جای تألیف نیست.»
مترجم، واسطه‌ی اندیشه است
نه خالق آن
به باور حسینی، مترجم می‌تواند اندیشمند باشد، اما در فرآیند ترجمه نقشش واسطه‌گری اندیشه‌ی دیگران است، نه خلق اندیشه‌ی تازه. او می‌گوید: «مترجم ممکن است خود اهل فکر و نظر باشد، اما در هنگام ترجمه باید به اندیشه‌ی دیگری وفادار بماند. هنر او در این است که بدون تحریف یا تفسیر شخصی، ایده‌ها را به زبان دیگری منتقل کند.»
گفت‌وگوی تمدن‌ها بدون ترجمه ممکن نیست
این پژوهشگر تأکید می‌کند که اساس گفت‌وگوی فرهنگی، در ترجمه نهفته است:
«آنچه امروز میان ملت‌ها و فرهنگ‌ها ارتباط برقرار کرده، همین ترجمه است. در واقع، هرچه از علوم، فلسفه، ادبیات و دین در دست داریم، حاصل کوشش مترجمان در انتقال اندیشه‌ها از زبانی به زبان دیگر است. بدون ترجمه، تمدن‌ها به جزایری جدا از هم بدل می‌شدند.»
«عصر ترجمه» از گذشته
آغاز شده است
در پاسخ به پرسشی درباره اینکه آیا امروز را می‌توان «عصر ترجمه» نامید، حسینی توضیح می‌دهد:
«عصر ترجمه زمانی آغاز شد که انسان برای نخستین‌بار با زبانی غیر از زبان خود روبه‌رو شد. ترجمه قدمتی هم‌پای تاریخ ارتباط میان ملت‌ها دارد. البته در روزگار کنونی، فناوری و ابزارهای نوین، این ارتباط را آسان‌تر و گسترده‌تر کرده‌اند، اما جوهره ترجمه همان است که همیشه بوده: تلاش برای فهم دیگری.»
مترجمان حذف نمی‌شوند، شکل کارشان تغییر می‌کند
حسینی در برابر دیدگاه‌هایی که از پایان عصر ترجمه یا تهدید مترجمان به‌واسطه‌ی هوش مصنوعی سخن می‌گویند، معتقد است:
«فناوری هرگز جای مترجم انسانی را نمی‌گیرد. هوش مصنوعی فقط ابزاری است برای تسهیل کار، نه جایگزینی اندیشه و حساسیت انسانی. مترجم می‌تواند از این ابزار برای جست‌وجو و دقت بیشتر استفاده کند. ترجمه، در اصل نوعی خوانش خلاقانه است که ماشین هنوز از آن بی‌بهره است.»
ترجمه، بازتابی از رابطه مترجم
با زبان‌هاست
از دید حسینی، جایگاه مترجمان بسته به رابطه‌شان با زبان مبدأ و مقصد و میزان درک و ظرافتشان در انتقال معنا متفاوت است. او می‌گوید:
«مترجم باید نه‌فقط به قواعد دو زبان، بلکه به روح فرهنگی هر دو ملت آشنا باشد. او پلی است میان دو جهان؛ اگر این پل از فهم عمیق تهی باشد، ترجمه فرو می‌ریزد.»
ترجمه در ایران
تداوم یک سنت تمدنی
در پاسخ به پرسشی درباره نقش ترجمه در ایران معاصر، حسینی یادآور می‌شود که بخش بزرگی از رشد فکری و علمی ایران در یک قرن اخیر، حاصل فعالیت مترجمان است:
«ما از راه ترجمه با اندیشه‌های تازه آشنا شدیم و بسیاری از مفاهیم فلسفی، علمی و ادبی از این مسیر وارد زبان فارسی شدند. مترجم در ایران همواره حلقه‌ای تمدنی بوده است؛ واسطه‌ای میان شرق و غرب، میان سنت و تجدد.»
ترجمه؛ از جهان عرب تا ایران
شکوه حسینی که سال‌ها در حوزه زبان و ادبیات عربی فعالیت دارد، درباره رویکرد شخصی‌اش در ترجمه می‌گوید:
«تحصیلات و مطالعاتم همواره در حوزه جهان عرب بوده و از ارتباط بی‌واسطه با این فرهنگ لذت می‌برم. در ترجمه و تدریس، تلاشم این است که این لذت را به هم‌زبانان خود منتقل کنم. ترجمه برای من، نوعی سهیم شدن دیگران در کشف زیبایی‌های یک فرهنگ است.» برگرفته از:ایبنا