حامد روحانی- پژوهشگر توسعه سیستم‌ها
عقلانیت به‌عنوان یکی از اصول اساسی در تاریخ، سیاست و حکومتداری ایران نقش مهمی ایفا کرده است. این اصل با استفاده از منطق و دانش برای حل مسائل و اتخاذ تصمیمات به توسعه و پایداری حکومت و جوامع کمک کرده است. عقلانیت در حکومت به معنای استفاده از خرد و منطق در تصمیم‌گیری‌ها و سیاست‌گذاری‌ها است که شامل عقلانیت اقتصادی، قانونی، سیاسی، علمی و حرفه‌ای، و اخلاقی و دینی می‌شود. عقلانیت اقتصادی به تخصیص بهینه منابع کمک می‌کند، عقلانیت قانونی نظم و امنیت حقوقی را حفظ می‌کند، عقلانیت سیاسی حمایت و اعتماد مردم را جلب می‌کند، عقلانیت علمی و حرفه‌ای به بهبود کارایی و اثربخشی سیاست‌ها کمک می‌کند. عقلانیت به حکومت‌ها کمک می‌کنند تا تصمیمات بهتری بگیرند و به اهداف مؤثری دست یابند. در این مقاله به بررسی تأثیر عقلانیت در حکومتداری می‌پردازیم.
دوران هخامنشیان
در دوران هخامنشیان، داریوش با استفاده از عقلانیت و منطق، شبکه‌ای از جاده‌ها و سیستم پستی را ایجاد کرد که به بهبود ارتباطات و تجارت در امپراتوری کمک کرد. این اقدامات نه‌تنها به توسعه اقتصادی کمک کرد، بلکه به تقویت انسجام و یکپارچگی امپراتوری نیز منجر شد. همچنین، کوروش با احترام به فرهنگ‌ها و ادیان مختلف، امپراتوری وسیعی را ایجاد کرد که توانست برای مدت طولانی پایدار بماند. این رویکرد به مدیریت تنوع فرهنگی و مذهبی در ایران کمک کرد و باعث شد تا اقوام مختلف با احساس امنیت و احترام به حقوق خود به کشور و حکومت وفادار بمانند.
دوران ساسانیان
دوران ساسانیان، استفاده از دانش و فنون برای مدیریت کشور و بهبود زیرساخت‌ها نقش مهمی در پایداری حکومت داشت. به‌عنوان‌مثال، خسرو انوشیروان با اجرای اصلاحات گسترده در زمینه‌های اداری و مالی، تلاش کرد تا نظام حکومت را کارآمدتر کند. همچنین با وجود تمرکز بیشتر بر دین زرتشت، تنوع مذهبی و فرهنگی در جامعه پذیرفته شد که این امر به تقویت همبستگی اجتماعی کمک کرد. این اقدامات نشان‌دهنده اهمیت تصمیم‌گیری‌های حکومتی در مدیریت تنوع فرهنگی است.
دوران خوارزمشاهیان
دوران خوارزمشاهیان، استفاده از دانشمندان و فلاسفه برای بهبود نظام حکومتی و اقتصادی به کار گرفته شد. این رویکرد به توسعه علمی و فناوری کمک کرد. به‌عنوان‌مثال، استفاده از اصول سکولار در حکومتداری، به تصمیم‌گیری‌های منطقی و کارآمد منجر شد که به پایداری حکومت کمک کرد. این دوران نشان‌دهنده اهمیت عقلانیت در توسعه علمی و فناوری و تأثیر آن بر پایداری حکومت است.
دوران قاجاریه
دوران قاجاریه با وجود مشکلات فراوان، تلاش‌هایی برای استفاده از دانش و عقلانیت در مدیریت کشور صورت گرفت. امیرکبیر، یکی از وزرای برجسته دوران قاجار، با اجرای اصلاحات گسترده در زمینه‌های آموزشی و اداری، تلاش کرد تا نظام حکومتی را مدرن و کارآمد کند. تأسیس دارالفنون به‌عنوان اولین مدرسه مدرن ایران، نمونه‌ای از این تلاش‌هاست. این اقدامات نشان‌دهنده اهمیت عقلانیت در اصلاحات و مدرنیزاسیون است.
تاثیر فقدان عقلانیت
نبود عقلانیت در مدیریت و سیاست‌گذاری می‌تواند به مشکلات جدی برای کشور منجر شود. یکی از مهم‌ترین مشکلات، تصمیم‌گیری‌های نادرست و غیرمنطقی است. وقتی تصمیمات بر اساس تعصبات، احساسات یا منافع کوتاه‌مدت گرفته شوند، احتمال بروز اشتباهات و خسارات جبران‌ناپذیر افزایش می‌یابد. به‌عنوان‌مثال، سیاست‌های اقتصادی نادرست می‌تواند به تورم، بیکاری و کاهش سطح رفاه در زندگی مردم منجر شود. مشکلات اقتصادی می‌توانند نارضایتی عمومی را افزایش داده و به بی‌ثباتی اجتماعی منجر شوند. نبود عقلانیت می‌تواند به مدیریت نادرست تنوع فرهنگی و مذهبی منجر شود. در کشوری مانند ایران که دارای تنوع فرهنگی و مذهبی بالایی است، عدم توجه به تنوع و اتخاذ سیاست‌های تبعیض‌آمیز می‌تواند به تنش‌های قومی و مذهبی دامن بزند. تنش‌ها می‌توانند به نارضایتی را در جامعه افزایش دهند. مدیریت صحیح حکمرانی فرهنگی نیازمند عقلانیت و احترام به حقوق اقوام و گروه‌های اجتماعی است. درنهایت، نبود عقلانیت می‌تواند به کاهش نوآوری و پیشرفت علمی منجر شود. وقتی‌که تصمیمات بر اساس دانش و منطق گرفته نشوند، سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه کاهش می‌یابد و کشور از پیشرفت‌های علمی و فناوری عقب می‌ماند. این امر می‌تواند به کاهش رقابت‌پذیری کشور در سطح جهانی و کاهش کیفیت زندگی مردم منجر شود. برای جلوگیری از این مشکلات، تقویت عقلانیت در سطوح جامعه و حکومتداری ضروری است.
نتیجه‌گیری
عقلانیت در تاریخ ایران به‌عنوان یک اصل اساسی، نقش مهمی در توسعه و پایداری حکومت‌ها و جوامع داشته است. استفاده از منطق و دانش برای حل مسائل فرهنگی و تلاش برای اصلاح و توسعه علمی و فناوری، ضروری است. با توجه به تجربیات تاریخی، تقویت عقلانیت در جامعه و حکمرانی نیز می‌تواند به حفظ تمامیت ارضی کمک کند. برای دستیابی به عقلانیت باید بر آموزش و یادگیری مداوم، تفکر انتقادی، مدیتیشن و تمرکز، ورزش منظم، حل مسائل و پازل‌ها و تبادل‌نظر و گفت و گو تأکید کرد. این اقدامات می‌توانند به تقویت عقلانیت در جامعه و به توسعه و پایداری کشور منجر شوند.