جامعه ایران در یک سده گذشته در رویارویی با فرایندهای مدرن قرار گرفته و در مواجهه خود با این فرایند، به بازسازی خود در اشکال جدید پرداخته است و بازار یکی از ساحت‌های مهم این رویارویی بوده است. بازار در ایران از نظر کارکردی، نهادی چندگانه است و نقش مهمی در سیاست، اقتصاد، اجتماع و فرهنگ جامعه ایفا می‌کند.
به گزارش ایبنا، بازارهای ایران، تنها جایی برای دادوستد و خریدوفروش نبودند، بلکه محلی برای دیدارها، خبرگرفتن از هم و در جریان قرارگرفتن شهروندان از مسایل پیرامون‌شان نیز بودند. جشن‌ها و آیین‌های ملی و دینی و سوگواری‌های مذهبی در بازار انجام می‌گرفت و به این فضای کالبدی نقشی برای پیوند میان مردم می‌داد.
از سویی دیگر، هر راسته‌ای در بازار ویژه یک پیشه بود و به همان نام شناخته می‌شد. برای نمونه: بازار مسگرها، بازار بزازها، بازار برنج‌فروشان، بازار فلزکاران و نمونه‌های دیگر. گاه نیز بازرگانان و دکان‌دارانی که همگی اهل یک شهر بودند و در شهری دیگر زندگی می‌کردند، بخشی از بازار را به نام خود آوازه داده بودند؛ مانند بازار تهران که در آن بخش‌هایی به نام بازار اصفهانی‌ها، بازار کاشی‌ها، بازار تبریزی‌ها و… وجود داشت.
کتاب «جامعه‌شناسی سیاسی بازار سنتی در ایران معاصر» نوشته علی دارابی و مسعود طالبی بهار ۱۴۰۳ از سوی سازمان انتشارات جهاد دانشگاهی منتشر شد. کتاب در شش فصل تدوین شده است. فصل اول به چیستی و مفهوم‌شناسی بازار سنتی و بازاریان می‌پردازد. فصل دوم پیشینه مطالعاتی و نظری که در برگیرنده مفاهیمی چون؛ بازار به مثابه طبقه، پایگاه سنتی ارتباط، مکان، میدان رقابت، گروه فشار، فرهنگ، نهاد اجتماعی غیر رسمی، فضای شهری سرمایه‌ساز اجتماعی است. فصل سوم به روابط متقابل بازار سنتی، حکومت و روحانیت از صفویه تا انقلاب مشروطه اختصاص دارد. فصل چهارم درباره بازار سنتی، تجار و انقلاب مشروطه و مباحث مهمی درباره استقلال و نیز تضاد بازار با ساخت قدرت نوشته شده است. در فصل پنجم به عصر پهلوی اول و دوم و ساخت و کنش بازار و بازاری‌ها می‌پردازد و بالاخره در فصل ششم بازار سنتی و فرایند سیاست و حکومت در جمهوری اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.
بازار ایرانی، از دوران باستان تا سده گذشته
مادها، نخستین فرمانروایان آریایی ایران، در شهرهای خود جایی را برای دادوستد کالا درنظر می‌گرفتند و پیشه‌وران در آنجا سرگرم کار می‌شدند. اما شکوه شهرهای ایران و فضاهای بازاری آن را باید در تمدن هخامنشی جست‌وجو کرد. از سنگ‌نبشته‌های به‌دست آمده از تخت جمشید پیداست که بازار در این شهر و دیگر شهرهای هخامنشی، فضایی بسیار باارزش بود که دولت بدان توجه ویژه داشت و مالیات‌هایی برای پیشه‌وران این بازارها برقرار کرده بود.
در دوره میانی تاریخ ایران، فضاهای بازارگاهی در شهرها افزون‌تر و در هر سده‌ای بر اهمیت آن‌ها افزوده شد. به‌ویژه آن‌ها در گذر زمان، توجهی ویژه‌ای به مهرازی بازار شهرها می‌شد. در سرچشمه‌های تاریخی، نشانه‌های پُرشماری از ساخت بازارهای در دوره‌های فرمانروایی غزنویان و سلجوقیان (سده‌های پنجم و ششم) می‌توان یافت. ناصرخسرو، سخنور نامدار ایران در سده‌ی ششم، که در آغاز چیرگی سلجوقیان بر ایران زندگی می‌کرد، در سفرنامه خود از بازارهای شهرها به‌فراوانی یاد می‌کند. در سده هفتم قمری با یورش مغولان به ایران، شهرهای بزرگ بسیاری ویران شد و بازارها نیز یک‌چند رونق خود را از دست دادند، اما با بنیان‌گذاری دولت ایلخانان مغول در سده هفتم، شهرها بازسازی شدند و بار دیگر بازارها اهمیت و ارزش اقتصادی خود را بازیافتند. در دوره تیموریان (سده نهم قمری) شهرهای بخارا، سمرقند، مرو، هرات، مشهد، کرمان و برخی جاهای دیگر بازارهای باشکوهی داشتند و جایی برای آمدوشدهای بسیار و دادوستد کالاهای گوناگون از شهرها و سرزمین‌های دیگر بود. اوج شکوفایی بازارهای تاریخ میانی ایران در زمان صفویه روی داد. پیوندهای سیاسی و تجاری گسترده‌ی دولت صفوی با اروپا و رفت‌وآمد بازرگانان اروپایی به ایران، بازارها ایران را توسعه‌ی بیشتری داد و از آن‌ها جایی برای بازرگانی جهانی ساخت. پس از صفویه، در روزگار پادشاهی کریم‌خان زند، بازار بزرگ شیراز ساخته شد. این بازار تاریخی که هنوز شُکوه و جلوه‌گری خود را از دست نداده است، شاهکاری از مهرازی ایرانی به‌شمار می‌رود. در زمان پادشاهی قاجار، چون تهران پایتخت دانسته می‌شد، این شهر نیز دارای بازار بزرگی شد که هم‌سان با دیگر بازارهای بزرگ ایران بود. از سوی دیگر، با افزایش جمعیت، بر گستردگی بازار شهرهای بزرگ افزوده می‌شد.