مهدی زارع، استاد پژوهشگاه بینالمللی زلزلهشناسی میگوید: «در سطح بینالمللی، نرخ فرونشست بیش از چهار میلیمتر در سال، بحران تلقی میشود. ایران به طور متوسط سالانه با سرعت حیرتانگیز متوسط 6 سانتیمتر دچار فرونشست میشود. فرصتی برای احیای سفرههای آب زیرزمینی باقی نمانده است.» تجارتنیوز در گفتوگو با مهدی زارع، استاد پژوهشگاه زلزلهشناسی، وضعیت فرونشست زمین در ایران را بررسی میکند.
آب زیرزمینی در ایران با کاهش حدود 106 کیلومتر مکعب (میلیارد متر مکعب) طی دو دهه گذشته مواجه شده است.
فرونشست زمین که عمدتاً ناشی از مدیریت ضعیف حوزه آبخیز است، یک پدیده پیچیده و غیرخطی است. با استفاده از دادههای متوسط ماهانه سطح آب زیرزمینی، آب زیرزمینی در ایران با کاهش حدود 106 کیلومتر مکعب (میلیارد متر مکعب) طی دو دهه گذشته مواجه شده است. با اضافه برداشتهای شدید آب در حدود 77 درصد از مساحت ایران، افزایش شوری خاک در سراسر کشور، افزایش فراوانی و وسعت فرونشست آشکار شده است.
در حالی که خشکسالیهای هواشناس/هیدرولوژیکی به عنوان محرک عمل میکنند و میزان کاهش در ذخیرهسازی آبهای زیرزمینی در سطح کشور را تشدید میکنند، کاهش آبهای زیرزمینی در مقیاس حوضه در ایران عمدتاً ناشی از برداشتهای گسترده آب توسط انسان است.
حدود 85 درصد از مصرف آب در خاورمیانه منحصراً برای آبیاری استفاده می شود. در دسترس بودن منابع آب زیرزمینی در جهان گرمتر و پرجمعیتتر حیاتیتر میشود؛ زیرا منابع آبهای سطحی با افزایش دمای حتی بیشتر کاهش مییابند و باعث افزایش رقابت بر سر منابع آب سطحی باقیمانده میشود .
برداشتهای انسانی در دهه اخیر در بعضی حوزهها کاهش قابل توجهیافته که بیشتر به تمام شدن و افت شدید آب زیرزمینی در این حوزهها و از سوی دیگر با کاهش شدید بارندگی و رواناب مرتبط است. در خشکسالی شدید سال 1386، کاهش 20 درصدی رواناب در ایران باعث کاهش 10 درصدی تغذیه آب زیرزمینی در سطح کشور شد که منجر به کاهش قابل توجه ذخیره آب زیرزمینی تا 40 درصد در مقایسه با سال 1385 شده است.
روشهای آبیاری ناکارآمد علاوه بر حفر چاههای غیرمجاز، از دیگر عوامل اصلی فرونشست آبهای زیرزمینی است. از حدود 50 هزار حلقه چاه پمپاژ منابع آب زیرزمینی در پیرامون پایتخت، حدود 30 هزار حلقه آن غیرمجاز است.
تقریباً تمام استانهای کشور درگیر این پدیده هستند. دشت رفسنجان در استان کرمان با 42 سانتیمتر فرونشست در سال در صدر فهرست سال 1401 قرار داشت.
سازمان نقشه برداری کشور 245 منطقه مستعد فرونشست را شناسایی کرده است که 30 درصد آنها دارای نرخ بالای فرونشست هستند. 14 کلانشهر نیز درگیر فرونشست هستند. بر اساس آمار وزارت نیرو 70 درصد دشتهای کشور به دلیل سوء مدیریت منابع آب در بحران هستند. با برداشت متوسط، 5.4 کیلومتر مکعب سالانه آب تجدیدناپذیر سطح آبهای زیرزمینی بین 10 تا 100 سانتیمتر در سال در مناطق مختلف کاهش یابد که به طور متوسط 49 سانتی متر در سال در سراسر کشور است. این امر باعث افزایش میانگین سالانه هدایت الکتریکی (EC) آب زیرزمینی در مناطق وسیع خشک و نیمه خشک در مرکز و شرق ایران (16 زیرحوضه از 30 زیرحوضه) شده است که نشاندهنده «خطر شوری بسیار بالا» برای آبیاری است. میانگین سالانه مقادیر EC عموماً در مناطق مرطوبتر شمالی و غربی کمتر است.