داریوش مهرجویی کارگردان، نویسنده و مترجمی است که خواسته یا ناخواسته نامش با سینما گره‌خورده و صاحب‌نظران سینما او را به‌نوعی آغازگر موج نوی سینمای ایران می‌دانند.
«گاو»، آغازی اثرگذار
مهرجویی اولین تجربه سینمایی خود «الماس ۳۳» را با محوریت یک حادثه گانگستری در سال ۱۳۴۶ روانه سینماها کرد. دومین اثر او «گاو» بود که برداشتی از داستان عزاداران بیل غلامحسین ساعدی است. این فیلم در نظرسنجی‌های مختلف، همچنان لقب بهترین فیلم تاریخ سینمای ایران را به خود اختصاص داده است. این فیلم علاوه بر جشنواره فیلم سپاس در جشنواره‌های سینمایی بین‌المللی، برلین، ونیز و شیکاگو هم به‌خوبی درخشید.
کمدی «اجاره‌نشین‌ها» فصل تازه‌ای
در سینمای ایران
کارنامه سینمایی مهرجویی پس از گاو با ۳ فیلم «آقای هالو»، «پستچی» و «دایره مینا» مسیر خود را ادامه داد. مهرجویی که پس از انقلاب و تا سال ۶۵ اثر مهمی را تولید نکرده بود در همین سال با کمدی «اجاره‌نشین‌ها»، بازگشتی باشکوه به سینما داشت. این فیلم که در گیشه بسیار موفق بود و در پنجمین جشنواره فیلم فجر هم به ۷ نامزدی دست پیدا کرد، نبض شرایط اجتماعی روزگار خود را در دست داشت.
آخرین سال‌های جنگ، ورود اجباری ساکنان مناطق جنگ‌زده به تهران، حاشیه‌نشینی، تنوع زیست اجتماعی و رونق آپارتمان‌نشینی در شهرهای بزرگ در کنار بازی‌های به‌یادماندنی عزت‌الله انتظامی، حمیده خیرآبادی، اکبر عبدی، سیاوش طهمورث و رضا رویگری، اجاره‌نشین‌ها را به پدیده‌ای در سینمای ایران تبدیل کرد که همچنان از منظرهای مختلف اجتماعی، اقتصادی و ... قابل‌بررسی و نقد و نظر است. در حقیقت سینمایی که تا قبل از این فیلم به اقتضای شرایط جنگ و انقلاب، تمام‌قد در خدمت فیلم‌های جنگی، حماسی یا معناگرا بود با روایت طنازانه اجاره‌نشین‌های مهرجویی فصل تازه‌ای را در سینمای ایران برای ورود به فیلم‌های اجتماعی باز کرد.
سینمای فلسفی و شوریده «هامون»
مهرجویی از معدود فیلم‌سازان صاحب سبک ایرانی است که علاوه بر درک شرایط روز جامعه سعی کرده مضامین فلسفی و انسان‌گرایانه خود را با تنوع و رنگارنگی خاصی در فرم و پرداخت روانه سینما کند. هامون در سال ۶۸ نمونه بارزی از این تنوع است که بعد اجاره‌نشین‌ها و بدون هیچ زنجیره ارتباطی با آن، مهرجویی را به اوج رساند. «هامون» را به‌درستی می‌توان یکی از نخستین فیلم‌های روشنفکرانه سینمای ایران به‌حساب آورد. برخی منتقدان هامون را فصل متفاوتی در کارنامه سینمایی مهرجویی می‌دانند که می‌تواند دیگر آثار او را به قبل و بعد از خود تقسیم کند. هامون داستان شخصیتی به نام حمید هامون است که هم‌زمان با آغاز شک و تردیدهای فلسفی‌اش در باب عشق و ایمان با همسرش مهشید هم بر سر ادامه زندگی مشترک و عشق جنون‌آمیزش به دیواری بلند می‌خورد. گفتنی‌تر اینکه با هامون درواقع بازیگری در قد و قواره خسرو شکیبایی به سینمای ایران معرفی شد و حمید هامون در قاب یکی از محبوب‌ترین کاراکترهای تاریخ سینمای ایران باقی ماند. سکانس معروف هامون و دیالوگ «این زن حق منه…» را می‌توان از معدود برش‌های فراموش‌نشدنی سینمای ۵۰ سال گذشته سینمای ایران به شمار آورد.
چرخش به سمت عام‌گرایی
مهرجویی در اواخر دهه ۷۰ و نیمه اول دهه ۸۰، مضامین فلسفی و عمیق را در سینمای خود کنار گذاشت و باهدف جذب مخاطب عام سینما چرخش قابل‌توجهی به سمت گیشه کرد. «میکس» و «بمانی» از نمونه آثاری هستند که به نظر می‌رسد بیشتر با داستان‌های سرراست خود برای سنجش وضعیت سینمای ایران و ذائقه مخاطب راهی سینما شدند.
اوج دوباره سینمای مهرجویی
با «مهمان مامان» و «سنتوری»
دهه هشتاد را می‌توان دوران اوج دوباره سینمای مهرجویی دانست. او با آزمون‌وخطای دو فیلم قبلی خود در سینما در نیمه اول دهه ۸۰ دو فیلم مهم و تأثیرگذار سینمای ایران «مهمان مامان» و «سنتوری» را روانه سینما کرد. دو فیلمی که به‌زعم منتقدان مهرجویی «اجاره‌نشین‌ها» را در ذهن مخاطب عام سینما زنده کرد و موفقیت قابل‌توجهی را نصیب او و سینمای ایران کرد.«مهمان مامان» با اقتباس از داستانی از هوشنگ مرادی کرمانی، یادآور فضای خانوادگی اجاره‌نشین‌ها و آدم‌هایی است که بنا بر شرایطی ناخواسته دور هم جمع شده‌اند تا مشکلاتی را از سر راه یکی از این آدم‌ها بردارند.
حواشی فراوان «سنتوری»
«سنتوری» اما سرانجام دیگری پیدا می‌کند. این فیلم با الهام از «عقاید یک دلقک» هاینریش بل تراژدی عاشقانه سیاهی است از تضاد آشکار سنت و مدرنیته در جامعه ایرانی که منجر به سقوط هنرمند یا بهتر است بگوییم هنرمندان می‌شود. سنتوری با صدای محسن چاوشی و آلبوم ماندگار او اگرچه به دلیل توقیف اکران و درنهایت قاچاق با حواشی فراوانی همراه شد و اتفاقات تلخی را برای سازندگان آن رقم زد، اما مهرجویی را همچنان به‌عنوان فیلم‌سازی اثرگذار در تاریخ سینمای ایران ثبت و ماندگار کرد.
اکران «لامینور» در ابهام
یکی از اتفاقات امیدبخش سینمای این روزها اکران فیلم «لامینور» آخرین ساخته مهرجویی است. «لامینور» با تهیه‌کنندگی رضا درمیشیان جوان و حضور علی نصیریان و علی مصفا با همان فضای موسیقایی تجربه شده در سنتوری، دومین فیلم مهرجویی درباره موسیقی با آهنگسازی کریستف رضاعی و خوانندگی کاوه آفاق است. این فیلم درحالی‌که ۸ سال از شروع ساخت آن می‌گذرد بنا بر اعلام شورای صنفی نمایش قرار بود از ۱۸ اسفند روی پرده سینما برود که با اعلام سازمان سینمایی مبنی بر اینکه «تاریخ پروانه نمایش فیلم مهرجویی در دولت قبل صادر شده و به همین دلیل منقضی است.» از اکران نوروزی جا ماند. داریوش مهرجویی با انتشار ویدئویی، به‌شدت از این تصمیم سازمان سینمایی انتقاد و بر اکران نوروزی و آغاز نمایش فیلمش از هجدهم اسفند تأکید می‌کند و می‌گوید برای گرفتن حق خود در وزارت ارشاد تحصن خواهد کرد.
فیلم دو دقیقه‌ای سخنان مهرجویی تلخ‌ترین فیلم کوتاه تاریخ سینمای ایران است
شورای مرکزی کانون کارگردانان سینمای ایران در مورد اعتراض داریوش مهرجویی به کنار گذاشته شدن «لامینور» از اکران نوروز ۱۴۰۱ به بهانه منقضی شدن پروانه نمایش آن، بیانیه داد. به گزارش خبرآنلاین، در این بیانیه آمده است: «فیلم دو دقیقه‌ای سخنان آقای داریوش مهرجویی تلخ‌ترین فیلم کوتاه تاریخ سینمای ایران است. متاسفیم که استاد بی‌بدیل و فخر سینمای ایران در 82 سالگی چنین آشفته‌حال شدند.»
این تشکل صنفی با یادآوری فیلم «گاو» دیگر اثر داریوش مهرجویی که در ابتدای انقلاب باعث شد، حیات سینما در بعد از انقلاب جریان داشته باشد، در بخش دیگری از این بیانیه تأکید شده است که هویت و اعتبار این سینما از بزرگانی چون داریوش مهرجویی و این نسل تکرار نشدنی است. استاد مهرجویی در دو دقیقه بغض فروخورده سینمای ایران را شکست و صدای تمامی جامعه سینمای ایران شد.
در بخش دیگری از این بیانیه تأکید شده است که «هویت و اعتبار این سینما از بزرگانی چون داریوش مهرجویی و این نسل تکرار نشدنی است.» در این بیانیه نسبت به سانسور و نداشتن اعتبار پروانه نمایش اعتراض شده است و در پایان از محمد خزاعی رئیس سازمان سینمایی درخواست شده است تا قبل از اینکه داریوش مهرجویی جلوی وزارت ارشاد تحصن کند، پروانه نمایش لامینور تمدید شود و «بدعتِ بازبینی مجدد دیگر فیلم‌های سینمائی دارای پروانه نمایش را نیز پایان دهند.» در پایان این بیانیه آمده است: «کانون کارگردانان سینمای ایران تمام‌قد در کنار استاد مهرجویی و همه سینماگران خسته از سانسور و توقیف ایستاده است.»