ایران با اقلیم خشک و نیمه‌خشک خود، در سال‌های اخیر با بحران‌های جدی در مدیریت منابع آبی دست و پنجه نرم کرده است؛ بحرانی که به‌ویژه در نواحی مرکزی کشور مانند استان‌های اصفهان و یزد نمود عینی‌تری یافته است.

در شرایطی که اصفهان و یزد با وجود تفاوت‌های اقلیمی، هر دو به کشاورزی وابسته‌اند، الگوهای ناپایدار این بخش در هر دو استان، علاوه بر تخریب محیط‌زیست و منابع طبیعی، موجب افزایش تنش‌های اجتماعی و منطقه‌ای شده است.

بنا بر گزارش مرکز آمار ایران در سال 1402، اصفهان با وسعتی بالغ بر 107 هزار کیلومتر مربع، ششمین استان بزرگ ایران محسوب می‌شود و با جمعیتی حدود 5.374 میلیون نفر، نزدیک به 6.345 درصد از جمعیت کل کشور را در خود جای داده است. از این میان، حدود 575 هزار نفر در مناطق روستایی سکونت دارند و این استان از منظر جمعیت روستایی، در رده پانزدهم کشوری قرار دارد.

بر اساس سرشماری سال 1402، جمعیت استان یزد در این سال حدود 1.252.000 نفر برآورد شده است. در مقایسه با سایر استان‌های کشور، یزد در رتبه 22 کشور از نظر جمعیت قرار دارد.

در سوی دیگر، استان یزد بر اساس آمار سازمان هواشناسی ایران در سال 1401 با میانگین بارندگی سالانه 97.9 میلی‌متر و نرخ تبخیر بیش از 3193 میلی‌متر، به‌عنوان یکی از خشک‌ترین استان‌های ایران شناخته می‌شود.

جدولی مقایسه‌ای از وضعیت منابع آبی و کشاورزی در استان‌های اصفهان و یزد

وضعیت منابع آبی و کشاورزی در اصفهان و یزد

بر اساس آماری از وزارت جهاد کشاورزی در سال 1402، اصفهان با میانگین بارندگی سالانه 160 میلی‌متر و دمای متوسط 15.5 درجه سانتی‌گراد، منطقه‌ای نیمه‌خشک به شمار می‌آید که برای کشاورزی وسیع و پرآب‌بر مناسب نیست. با این حال، این استان با دارا بودن 278 هزار هکتار اراضی زراعی آبی و 169 هزار بهره‌بردار، از نظر تعداد بهره‌برداران کشاورزی در جایگاه هشتم کشور قرار دارد . مصرف آب کشاورزی در اصفهان معادل 5.8 درصد از کل 82 میلیارد مترمکعب مصرف کشور در این بخش است که آن را در رتبه پنجم پرمصرف‌ترین استان‌ها قرار می‌دهد.

سطح زیر کشت محصولات زراعی آبی در اصفهان طی سال‌های اخیر افزایش یافته است؛ به‌طوری که در سال زراعی 97ـ96 این میزان 178 هزار و 402 هکتار بود و در سال بعد به 253هزار و 584 هکتار رسید، که حاکی از رشد 42 درصدی است. این روند در سال زراعی 1401 ـ 1402 نیز ادامه یافت و نسبت به سال پایه 87 ـ 86، افزایشی 55 درصدی، معادل 8 درصد رشد خالص را نشان داد.

از جمله محصولات عمده‌ای که در این اراضی کشت می‌شود، می‌توان به گندم (82275 هکتار)، یونجه (28638 هکتار)، شلتوک (3033 هکتار)، سیب‌زمینی (13541 هکتار)، ذرت دانه‌ای (1350 هکتار) و ذرت علوفه‌ای (20123 هکتار) اشاره کرد؛ محصولاتی که همگی آب‌بر هستند. کشت شلتوک در منطقه‌ای خشک مانند اصفهان مثالی روشن از ناسازگاری سیاست‌های کشاورزی با واقعیت‌های اقلیمی است.

سطح باغات آبی در این استان نیز از سال 1390 که معادل 63 هزار و 677 هکتار بود، تا سال 1401 به 80 هزار هکتار افزایش یافت و رشدی 25 درصدی را تجربه کرد. این گسترش، فشار مضاعفی را بر زاینده‌رود وارد کرده است؛ رودخانه‌ای که با برداشت‌های بی‌رویه و کاهش بارندگی‌ها، اکنون در اغلب فصول سال خشک بوده و تالاب گاوخونی را نیز به خشکی کشانده است.

در استان یزد، وضعیت اقلیمی به‌مراتب چالش‌برانگیزتر است. بر اساس آمار وزارت نیرو در سال 1401، میانگین بارندگی سالانه در این استان فقطا 97.9 میلی‌متر و تبخیر سالانه 3193 میلی‌متر گزارش شده است. همچنین دمای متوسط سالانه 17 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 33 درصد، یزد را در میان خشک‌ترین مناطق ایران قرار داده است. کل منابع آب تجدیدپذیر استان 733 میلیون مترمکعب برآورد می‌شود، در حالی‌که مصرف کشاورزی آن بالغ بر 962.7 میلیون مترمکعب است؛ کسری‌ای معادل 230 میلیون مترمکعب که فشار زیادی بر قنات‌ها و آبخوان‌ها وارد کرده است.

یزد با 2683 قنات فعال، یکی از مهم‌ترین استان‌ها در بهره‌برداری از قنات است؛ با این حال، متوسط آب‌دهی قنات‌ها از 4 لیتر در ثانیه در سال 1377 به 2 لیتر کاهش یافته و بسیاری از آن‌ها خشک شده‌اند. سطح زیر کشت محصولات زراعی آبی در سال 1401 ـ 1402 به 34138 هکتار کاهش یافته که نسبت به یک دهه گذشته، کاهشی 24 درصدی را نشان می‌دهد. اما در مقابل، سطح باغات آبی در یزد از 61086 هکتار در سال 1387 به 87145 هکتار در سال 1401 رسیده و رشدی 30 درصدی را نشان داده است.

کشت ذرت علوفه‌ای از 451 هکتار به 1241 هکتار افزایش یافته؛ محصولی که به بیش از 4200 مترمکعب آب در هکتار نیاز دارد و با اقلیم یزد همخوانی ندارد. سطح زیر کشت گندم نیز پس از کاهش 62 درصدی، از 24250 هکتار در سال 1386 به 9100 هکتار در 1398 رسید و سپس در 1401 به 14210 هکتار افزایش یافت (رشد 56 درصدی). همچنین، باغات پسته از 28937 هکتار در سال 1387 به 63429 هکتار در 1401 رسیدند و افزایشی 120 درصدی را تجربه کردند که به کسری آب زیرزمینی دامن زده است.

در این نمودار، روند افزایشی سطح باغات آبی در هر دو استان یزد و اصفهان نشان داده شده است. هرچند هر دو استان درگیر بحران کم‌آبی هستند، گسترش باغات فشار مضاعفی به منابع آبی آن‌ها وارد کرده است.

مناقشه زاینده‌رود

مناقشه اصلی میان دو استان بر سر انتقال آب از زاینده‌رود به یزد است؛ طرحی که از دهه 1370 آغاز شده و سالانه حدود 98 میلیون مترمکعب آب را برای مصارف شرب، کشاورزی و صنعتی به یزد می‌فرستد. مسئولان یزدی تأکید دارند که آب انتقالی فقط برای شرب مصرف می‌شود، اما گسترش صنایع و باغات پسته این ادعا را زیر سؤال برده و اعتراض اصفهانی‌ها را برانگیخته است.

پیامدها، علل بحران و راهکارها

در اصفهان، خشک شدن تالاب گاوخونی، فرونشست زمین (تا 30 سانتی‌متر در سال) و تهدید بناهای تاریخی از جمله میدان نقش‌جهان از پیامدهای بحران است. در یزد نیز، کسری 8 میلیارد مترمکعبی آب زیرزمینی تا سال 1396، همراه با بیابان‌زایی، فرسایش خاک و قطعی آب اخیر، زندگی مردم را مختل کرده است.

در هر دو استان، گسترش کشاورزی آب‌بر بدون توجه به اقلیم، نبود هماهنگی نهادی و نادیده‌گیری جوامع محلی از عوامل اصلی تشدید بحران‌اند. همچنین، کاهش بارندگی و افزایش دما در دهه‌های اخیر، سیاست‌های ناکارآمد را با فشار مضاعف روبه‌رو کرده است.

برای مقابله با این بحران، برخی راهکارها پیشنهاد می‌شود:

توسعه کشاورزی گلخانه‌ای و کشت ارقام مقاوم به خشکی

بازنگری در نحوه انتقال آب از زاینده‌رود و محدودسازی مصارف غیرشرب

سرمایه‌گذاری در بازچرخانی آب، مشابه کشورهای موفق مانند سوئد و هلند

تشکیل کمیته مشترک میان دو استان با نظارت دولت برای مدیریت منازعات و تخصیص عادلانه منابع

تسنیم