«خنجر از پشت»، تعبیر برخی رسانه‌ها و فعالان سیاسی نسبت به امضای بیانیه ضدایرانی نشست شورای همکاری خلیج فارس توسط سوریه بود.
بیانیه‌ای که حق حاکمیت ایران بر جزایر سه‌گانه را نادیده گرفته و امارات متحده عربی را صاحب این بخش از خاک ایران می‌داند. حضور بشار اسد در این نشست و تأیید این ادعای عربی، موجب انتقاد فراوان در کشور بابت عدم توازن هزینه و فایده حضور ایران در سوریه شده است.
هم‌پیمانان بی‌وفا
ایران علاوه بر سوریه، دو متحد استراتژیک دیگر در سطح بین‌الملل دارد. چین و روسیه. از قضا هر دو این کشورها نیز در مسئله جزایر سه‌گانه با امارات همصدا شدند و از سویی دیگر مطمئن هستند که ایران بجز اعتراضی دیپلماتیک و معمول، واکنشی نشان نخواهد داد. در آذر سال ۱۴۰۱ در بیانیه مشترک چین و شورای همکاری خلیج فارس، ادعاهایی درباره تمامیت ارضی ایران و جزایر سه‌گانه، همچنین فعالیت‌های هسته‌ای ایران و سیاست‌های منطقه‌ای تهران مطرح شده بود که واکنش ایران را به همراه داشت.
ایران در موضع‌گیری نرم این ادعاها را رد و ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست خبری اظهار کرد: «رابطه ایران با چین در سایه وجود اراده سیاسی دو کشور مبتنی بر منافع و مسائل مشترک در حال گسترش است و در همین چارچوب امروز میزبان هیئت عالی رتبه سیاسی و اقتصادی از چین در ایران خواهیم بود که این سفر با هدف گسترش مناسبات دو کشور انجام شده است.»
یکسال بعد و در نشست وزرای خارجه مجمع همکاری کشورهای عربی و روسیه که با حضور «سرگئی لاوروف»، وزیر خارجه روسیه در مراکش برگزار شد، بار دیگر در بیانیه پایانی این نشست ادعای واهی در مورد جزایر سه‌گانه ایرانی مطرح شد که واکنش‌های مختلفی از سوی افکارعمومی را درپی داشت. امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشور در گفت‌وگوی تلفنی با همتای روس خود در واکنش به بخشی از بیانیه ششمین نشست مجمع همکاری عرب و روسیه در مراکش، جزایر سه‌گانه ایرانی را جزء لاینفک تمامیت ارضی ایران دانست و اشاره کرد: «جمهوری اسلامی ایران هر ادعایی از سوی هر طرفی در این خصوص را کاملاً مردود می‌داند.»
ساده‌گیری ایران البته موجب شد ژاپن هم در بیانیه‌ای از امارات و ادعای آن در خصوص جزایر دفاع کند. به نظر می‌رسد رویکرد ایران در نداشتن قاطعیت در این زمینه، منجر به فراگیرتر شدن این احساس در میان سایر کشورها شده است.
۱۳ سال حضور کم اثر ایران
تظاهرات مردم سوریه علیه نظام حاکم، از ۱۵ مارس ۲۰۱۱ با نوشتن شعار اعتراضی چند دانش‌آموز روی دیوار مدرسه‌شان آغاز شد. اما ادامه این اعتراض‌ها و پاسخ خشونت‌آمیز اسد به آن، سوریه را وارد جنگ داخلی کرد. با گذشت ۱۳ سال از آغاز درگیری‌های سوریه در ماه مارس ۲۰۱۱ صدها هزار نفر از مردم این کشور کشته، صدها هزار نفر مجروح، میلیون‌ها نفر آواره و پناه‌جو و میلیون‌ها خانه نیز تخریب شده است. ایران و سوریه دو متحد استراتژیک هستند که در ادبیات سیاسی جمهوری اسلامی، سوریه عضو محور مقاومت ضدصهیونیسم و پل ارتباطی با حزب‌الله لبنان است. البته روابط حسنه ایران و سوریه به دوران قبل از انقلاب بازمی‌گردد. ایران در دهه ۵۰ و در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی، در جریان سفر حافظ اسد به تهران در سال ۱۹۷۵ یک کمک بی‌سابقه ۳۰۰ میلیون دلاری به حکومت اسد ارائه کرد. همچنین سوریه در جریان جنگ ایران و عراق پس از انقلاب اسلامی از حامیان اصلی سیاسی و نظامی ایران بوده است لذا از همان سال ۲۰۱۱ ایران تصمیم گرفت حضوری قدرتمند در سوریه داشته باشد، تا در بحران‌های به وجود آمده به یکی از هم‌پیمانان سنتی خود کمک مضاعف کند.
حضور مستشاری ایران در سوریه تاکنون بیش از ۷ هزار شهید برجای گذاشته است. همچنین بیش از ۲۵ نفر از فرماندهان و مقامات نظامی کشور در این کشور جان باخته‌اند. حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در دمشق، آخرین پرده از تنشی بود که برای اولین بار به درگیری مستقیم تهران و تل‌آویو منجر شد.
اما این تمام ماجرا نیست. با پایان یافتن درگیری‌ها در سوریه انتظار می‌رفت که ایران نقش پررنگی در بازسازی و تجارت در سوریه داشته باشد. رئیس‌جمهور ایران هم به عنوان یک مقام عالیرتبه بعد از ۱۳سال در سوریه حضور یافت و توافق‌نامه‌های اقتصادی فراوانی میان بشار اسد و ابراهیم رئیسی به امضا رسید.
با این حال به گفته کارشناسان در این حضور پرحادثه سر ایران بی‌کلاه مانده است. حسینعلی حاجی دلیگانی، نماینده اصولگرا و انقلابی شاهین شهر در مجلس شورای اسلامی می‌گوید: «ما با وجود حمایت‌هایی که از دولت و ملت سوریه در جنگ تحمیل شده، امروز سهم ناچیزی در بازسازی سوریه داریم که این سهم هم قابل توجه نیست. کشورهایی که عامل اصلی جنگ سوریه بودند و جنگ را به این کشور تحمیل کردند امروز در بازسازی این کشور پیشگام شده‌اند.»
این نماینده مجلس افزود: «کشورهای غربی و عوامل آنها که در منطقه به تجهیز داعش می‌پرداختند امروز سهم عمده‌ای در بازسازی سوریه را به خود اختصاص داده‌اند.با این حال ما نتوانستیم در این حوزه به گونه‌ای عمل کنیم که بتوانیم در بازسازی سوریه نقش قابل توجهی داشته باشیم و سهمی از بازار این کشور را به خود اختصاص دهیم.»
حجم تجارت جهانی سوریه حدود شش میلیارد دلار است که یک میلیارد دلار آن به صادرات و پنج میلیارد دلار آن به واردات اختصاص دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد با وجود حجم مبادلات تجاری جهانی سوریه سهم ایران از تجارت با این کشور بسیار ناچیز است.
عبدالامیر ربیهاوی، مدیر کل دفتر غرب آسیا سازمان توسعه تجارت ایران می‌گوید: در سال گذشته، حجم تجارت ایران و سوریه ۲۴۵ میلیون دلار بوده که در ۱۰ ماهه سال جاری به ۱۲۰ میلیون دلار کاهش یافته است و با این شرایط سهم ایران از سبد وارداتی این کشور به کمتر از ۲ درصد رسید، از سوی دیگر در این مدت ایران ۳۴ میلیون دلار نیز از سوریه واردات داشته است.
نایب رئیس اتاق مشترک بازرگانی ایران و سوریه نیز معتقد است که این کشور در سال ۲۰۲۳ یک میلیارد دلار کالا به سراسر جهان صادر و در این سال ۵ میلیارد دلار کالا وارد کرده بود با این حال ارزش صادرات ایران به سوریه در این سال ۲۵۰ میلیون دلار بوده است.
خنجر از پشت
به رغم کمک‌های بی‌شائبه ایران به سوریه و درمقابل سهم بسیار ناچیز در تجارت با این کشور و استفاده از بازار آن؛ همیشه انتظار می‌رفت در بعد سیاسی سوریه به ایران وفادار باشد. با این حال آنچه که اخیرا در نشست شورای همکاری خلیج فارس رخ داد، بسیار تلخ بود. سید حسین موسویان، دیپلمات پیشین با انتشار پیامی در ایکس به بیانیه کشورهای عربی که در پایان اجلاس سران اتحادیه عرب در منامه بحرین قرائت شد، اشاره کرد: «خبری عبرت‌آموز! بشار اسد همراه با سایر کشورهای عربی، بیانیه حمایت از تعلق جزایر سه‌گانه ایرانی به امارات را امضا کرد!» بسیاری از کاربران اما این دیپلمات سابق را خطاب قرار دادند که آیا مسیر سیاست‌ها و دیپلماسی ایران در سال‌های اخیر اصلا فرصتی برای عبرت‌آموزی فراهم می‌کند؟
طهمورث حسینی