شب یلدا یا شب چله یکی از قدیمیترین جشنهای ایرانی است که از زمان غروب آفتاب در آخرین روز پاییز یعنی ۳۰ آذر شروع میشود و با طلوع آفتاب در اولین روز زمستان یعنی اول دی به پایان میرسد. یلدا واژهای سُریانی به معنای زایش و تولد است. در شب یلدا، خورشید در بیشترین فاصله با مدار سماوی قرار میگیرد و همین اتفاق باعث میشود طولانیترین شب سال رخ دهد.
شب یلدای ۸ هزار ساله ایرانی شبی است که بر اساس محاسبات نجومی تفاوتش با شبهای قبل و بعد خود نیز کمتر از یک دقیقه بوده و معنای طولانی بودن شب در همین زمان کوتاه نهفته است.
طبق روایات باستانی شب یلدا به پیروزی نور بر ظلمت مربوط است. در بعضی ایام و فصول روزها بسیار بلند میشود و در نتیجه در آن روزها، از روشنی و نور خورشید بیشتر میتوانستند استفاده کنند. این اعتقاد پدید آمد که نور و روشنایی و تابش خورشید نماد نیک و موافق بوده و با تاریکی و ظلمت شب در نبرد و کشمکش هستند.
مردم دوران باستان و از جمله اقوام آریایی، از هند و ایرانی - هند و اروپایی، دریافتند که کوتاهترین روزها، آخرین روز پاییز و شب اول زمستان است و بلافاصله پسازآن روزها بهتدریج بلندتر و شبها کوتاهتر میشوند، از همین رو آن را شب زایش خورشید (مهر) نامیده و آن را آغاز سال قرار دادند.
امیرعباس شهدادی، مدیر واحد فناور دهکده نجوم پارک علم و فناوری استان کرمان و دبیر انجمن نجوم کرمان در گفتوگو با ایسنا، شب یلدا را شاهکار محاسباتی و میراث نیاکان پیشینیان توصیف کرد و گفت: این محاسبات دقیق وارد فرهنگ باستانی ما نیز شده و هر ساله یکی از آیینهایی است که ایرانیان آن را گرامی میدارند.
وی ادامه داد: با فاصله گرفتن از اول مهر که طول شب و روز با هم برابر است، رفتهرفته از طول روز کاسته شده و طبیعتاً به طول شب افزوده خواهد شد، بهنحویکه با رسیدن به آخرین روز از فصل پاییز، شاهد طولانیترین شب سال در شب اول زمستان هستیم که از آن در ایران به نام «یلدا» یاد میشود.
وی شب یلدا را مربوط به حرکات زمین دانست و اظهار کرد: انحراف محوری تقریبی ۲۳.۵ درجهای زمین و کجی محور زمین نسبت به راستای عمود بر صفحه مداری زمین به گرد خورشید موجب رخداد این شب طولانی شده است.
او دراینباره توضیح داد: زمین دو نوع حرکت دارد؛ یکی از آن حرکت به دور خودش است که به آن «حرکت وضعی» میگویند و این حرکت، باعث به وجود آمدن شب و روز میشود. در این حرکت کره زمین در محور ۲۳.۵ درجهای میچرخد.
شهدادی نوع دیگر حرکت زمین را به دور خورشید دانست که به آن «حرکت انتقالی» میگویند و یادآور شد: در مدار گردش زمین به دور خورشید ۴ نقطه مهم است که وقوع ۴ فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان در این ۴ نقطه رخ میدهد. این ۴ نقطه شامل «اعتدال بهاری»، «انقلاب تابستانی»، «اعتدال پاییزی» و «انقلاب زمستانی» است که هر یک از این نقاط، دارای آیینهای باستانی است. مهمترین آیینهای ما عید باستانی نوروز است که در اعتدال بهاری رخ میدهد و در این زمان، طول شب و روز برابر میشود و بعدازآن بهتدریج به مدتزمان «روز» اضافه خواهد شد.
این محقق حوزه نجومی بابیان اینکه بلندترین روز سال را در اعتدال تابستانی در اول تیرماه تجربه میکنیم، افزود: بعد از انقلاب تابستانی، بهتدریج طول روز کاهش مییابد و در اول مهر که اعتدال پاییزی آغاز میشود، مدتزمان روز و شب برابر خواهد شد، ولی تا رسیدن بهاعتدال زمستانی، طول شب بلندتر میشود.
وی «یلدا» را واژهای سریانی به معنای «زایش» دانست و خاطرنشان کرد: این واژه اشاره به طلوع مهر تابان پس از یک شب طولانی دارد و در باور ایرانیان باستان، یلدا نقطه آغاز خلقت بوده است و پس از یک شب طولانی و تاریک، با طلوع خورشید و زایش مهر، شب و تاریکی شکست میخورند و روشنایی بر آنها پیروز میشود.