مهدی زارع- استاد دانشگاه
IPCC هیئت‌رئیسه بین‌الدول تغییر اقلیم سازمان ملل متحد، افزایش دما در خاورمیانه را تا ۲ درجه سانتی‌گراد در ۱۵ تا ۲۰ سال آینده و بیش از ۴ درجه سانتی‌گراد تا پایان سده بیست و یکم تخمین می‌زند. این واقعیت با کاهش ۲۰ درصدی بارندگی همراه است. ایران در دهه‌های آینده افزایش ۲.۶ درجه سانتی‌گراد میانگین دما و کاهش ۳۵ درصدی بارندگی را تجربه خواهد کرد. تغییر اقلیم در ایران شدیدتر از منطقه خاورمیانه است. گزارش‌های زیادی کاهش مداوم بارندگی سالانه در حدود ۳۰ درصد ارائه می‌کنند. دو رشته‌کوه مرتفع زاگرس و البرز به ترتیب در غرب و شمال به‌طور قابل‌توجهی بر الگوهای زمانی و مکانی بارندگی و دما اثر می‌گذارند. تحت اثر تغییرات اقلیمی، تمامی مشخصات هوا شناختی ایران تغییر کرده است. یکی از واقعیت‌های تغییر اقلیم در ایران، روند افزایشی شدت خشک‌سالی همراه با روند کاهشی بارندگی و سیل است.
پیامد تغییرات اقلیمی
تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین بر بارش‌ها و رویدادهای شدید مانند سیل و خشک‌سالی در ایران و بر منابع آب، کشاورزی، محیط‌زیست، بهداشت عمومی، صنعت و اقتصاد اثر می‌گذارد.
خشک‌سالی، سیل و تغییرات اقلیمی شدید اثرات مخربی بر ایران داشته است، مردم را مجبور به نقل‌مکان‌های داخلی کرده است. بیش از ۱۱ میلیون نفر در ایران بین سال‌های ۱۳۵۹ تا ۱۳۷۹ تحت اثر سیل آسیب‌دیده‌اند. در سال‌های اخیر، سالانه ده‌ها هزار نفر -و بیش از ۵۲۰ هزار نفر در سیلاب سراسر و ویرانگر در فروردین ۱۳۹۸- در داخل کشور به دلیل سوانح طبیعی آواره شدند. نزدیک به ۸۵ درصد از ایران در یک منطقه خشک یا نیمه‌خشک زندگی می‌کنند، به این معنی که باوجوداینکه میلیون‌ها نفر با سیلاب مواجه هستند، بسیاری از آنها با کمبود آب و آسیب‌پذیری شدید در برابر خشک‌سالی مواجه‌اند. رخدادهای شدید مانند موج گرمای فلج‌کننده در تابستان ۱۴۰۳، اوج مصرف برق و قطع مکرر برق و درنتیجه تعطیلی مکرر محل‌های کسب‌وکار در سراسر کشور شد.
افزایش مهاجرت به شهرهای بزرگ
عواقب خشک‌سالی با افزایش جمعیت ایران که در ۴۰ سال گذشته تقریباً دو برابر شده و در سال ۱۴۰۳ به ۸۹ میلیون نفر برآورد می‌شود، بزرگ‌تر می‌شود. بر اثر بحران آب ازآنجایی‌که افراد بیشتری در داخل کشور از روستا به شهر مهاجرت می‌کنند، ساکنان شهرهای ایران احتمالاً تازه‌واردان را به عنوان رقابت برای مشاغل، مسکن و سایر منابع خواهند دید.
۳.۴ میلیون پناهنده و سایر مهاجران اجباری در ایران پس از فرار از درگیری‌ها و بحران‌های اقتصادی که به دلیل تخریب محیط‌زیست در کشورهای خود تشدید شده بود، وارد ایران شده‌اند. خشک‌سالی شدید و جاری شدن سیلاب در افغانستان، یکی از آسیب‌پذیرترین کشورهای جهان از نظر اقلیمی، به یک بحران انسانی بزرگ و ناتوان‌کننده انجامیده است. در ایران، پناهندگان در برخی سکونتگاه‌ها در طول موج گرمای ۱۴۰۳ با چالش‌هایی ازجمله دسترسی محدود به آب و غذا مواجه شدند.
افزایش بهره‌وری آب
ایران تقریباً از ۸۳ درصد از کل منابع آب شیرین موجود استفاده می‌کند (دو برابر بیشتر از آنچه استانداردهای بین‌المللی بهره‌برداری پایدار از منابع آب). افزایش بهره‌وری آب کشور و بهبود بهره‌وری آب از اولویت‌های فعلی است و البته به معیشت پایدارتر کشاورزان نیز باید پرداخت.
پیامد سدسازی
تا سال ۱۴۰۰، ۱۸۸ سد در ایران وجود داشت که ممکن است به انحراف و مدیریت آب کمک کنند و منجر به خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها نیز شده‌اند که اثرهای عمده‌ای بر زمین‌های کشاورزی و ساکنان محلی داشته‌اند. بین سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ حدود ۸۰۰ هزار نفر به مازندران مهاجرت کردند که بسیاری از آنها از مناطق آسیب‌دیده از اقلیم خارج‌شده‌اند. این موضوع می‌تواند منجر به کمبود آب و عدم تعادل طولانی مدت شود زیرا زمین‌هایی که قبلاً برای کشاورزی استفاده می‌شد به مسکن و سایر ساخت‌وسازها تبدیل می‌شود. چگونه می‌توان خدمات ضروری مانند آب، گاز، تلفن، آموزش و درمان را به جمعیت جدید ارائه کرد؟
تعامل دیپلماتیک
ایران در میان ده کشور اول انتشاردهنده کربن در جهان قرار دارد. ایران در جایگزینی صنعت نفت خود با مشکل مواجه است و کیفیت بنزین آن پایین‌تر از استانداردهای بین‌المللی است. تحریم‌ها و چالش‌های اقتصادی متعاقب آن، دولت را وادار به تجارت انرژی با همسایگانی مانند افغانستان، عراق و پاکستان کرده است که به برق، گاز و نفت ایران وابسته هستند. تعامل دیپلماتیک بیشتر می‌تواند در همه این جبهه‌ها کمک کند. راهبردهای ملی تغییر اقلیم در ایران باید بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای در بخش انرژی متمرکز شود. برای این منظور انرژی‌های تجدید پذیر مانند هیئت‌رئیسه‌های خورشیدی توسعه داده است.