روند رو به رشد تولید نفت از یک سو و گسترش دیپلماسی انرژی از طریق افزایش سطح مذاکرات و دیدار هیئت‌های بلندپایه مقام‌های جمهوری اسلامی ایران با دیگر کشورها، امضای قراردادها و تفاهم‌نامه‌های انرژی، همچنین گسترش بازارهای صادرات، نقش مهمی در افزایش مناسبات صنعت نفت و درآمدزایی ارزی و اقتصاد ایران داشته است. از آمریکای لاتین گرفته تا آسیای میانه، پرچم دیپلماسی انرژی ایران به واسطه فعالیت‌های وزارت نفت دولت سیزدهم به اهتزاز درآمده؛ تا آنجا که شکل گیری بازارهای جدید صادرات و گسترش بازارهای هدف در بخش‌های مختلف صنعت نفت ایران را رقم زده است. شاخص‌های اقتصادی در صنعت نفت که بخشی از آن مربوط به صادرات می‌شود در فضای بین‌الملل به گونه‌ای آشکار شد که روزنامه انگلیسی فایننشال تایمز گزارشی از صادرات نفت ایران منتشر و اذعان کرده است که ایران بیش از هر زمان دیگری در ۶ سال گذشته نفت صادر می‌کند و درآمد آن به سالانه ۳۵ میلیارد دلار رسیده است. در گزارش پیش رو به بررسی اقدام‌هایی از سوی وزارت نفت پرداخته‌ایم که باعث شکل گیری عزت مندانه این دیپلماسی انرژی در فضای بین‌الملل شده است .
نگاهی به فعالیت‌های وزارت نفت دولت سیزدهم نشان می‌دهد که ایران همواره یکی از بازیگران مهم عرصه تأمین انرژی جهان به شمار می‌آید؛ به گونه‌ای که فعال بودن دیپلماسی انرژی در سال‌های اخیر این موضوع را تأیید می‌کند. در حال حاضر برنامه ایران در عرصه دیپلماسی انرژی، حضور چشمگیر و فعال در منطقه، کشورهای آسیای میانه و در کشورهای آمریکای لاتین به شمار می‌آید که با استقبال این کشورها نیز روبه‌رو شده است.
دستیابی به رکوردهای صادراتی
روسیه، الجزایر، ترکیه، ازبکستان، عراق، نیکاراگوئه، ونزوئلا، کوبا، قرقیزستان، بلاروس، عربستان، عمان، پاکستان، سریلانکا، بورکینافاسو و مجموع جزایر موریس از جمله کشورهایی هستند که وزیر نفت دولت سیزدهم تاکنون با مقام‌های بلندپایه و وزرای نفت و انرژی آنها دیدار و گفت وکرده است. در همین حال جهش صادرات نفت خام و میعانات گازی کشور، دستیابی به رکورد بالاترین رقم صادرات از سال 1397 و آغاز تحریم‌های ظالمانه تاکنون، افزایش 40 درصدی وصول درآمدهای حاصل از صادرات نفت خام، میعانات گازی، گاز طبیعی و محصولات پتروشیمی، افزایش 22 درصدی حجم صادرات گاز طبیعی کشور از دستاوردهای صنعت نفت در دولت سیزدهم به شمار می‌آید که زمینه‌های گسترش دیپلماسی انرژی را هموارتر کرده است .
امضای قراردادهای توسعه‌ای
امضای 8 قرارداد به ارزش 9.3 میلیارد دلاربرای میدان‌های مستقل و مشترک، امضای بزرگ‌ترین قراردادهای نفتی یک دهه اخیر صنعت نفت ایران برای توسعه 6 میدان نفتی ایران شامل قرارداد توسعه یکپارچه میدان آزادگان، قرارداد گام دوم توسعه میدان‌های نفتی آذر و مسجد سلیمان، قرارداد توسعه میدان‌های نفتی سومار، سامان و دلاوران به ارزش 13 میلیارد دلار، راه اندازی فاز 11 پارس جنوبی به عنوان ایرانی‌ترین فاز میدان گازی پارس جنوبی که می‌توان آن را از جمله مهم‌ترین دستاوردهای دولت سیزدهم در این زمینه به شمار آورد و همچنین امضای طرح فشارافزایی میدان پارس جنوبی به عنوان راهبردی‌ترین پروژه صنعت گاز کشور از دیگر اقدام‌های اثرگذار وزارت نفت دولت سیزدهم است که نتایج درخشان آن می‌تواند اثرات قابل توجهی در گسترش دیپلماسی انرژی برای ایران رقم بزند .
صادرات خدمات فنی و مهندسی
اجرایی شدن عملیات پالایش فراسرزمینی، همچنین بازسازی و نوسازی مجتمع تولید آمونیاک و تجهیز 5 ایستگاه تقویت فشار در ونزوئلا، صدور نخستین محموله کاتالیست ایرانی به روسیه، وصول 2.7 میلیارد دلار مطالبات معوق از عراق، تشکیل کارگروه مشترک نفتی وزارتخانه‌های نفت ایران و عراق، توافق با عمان برای تشکیل کارگروه مشترک توسعه میدان هنگام، تفاهم برای صادرات تجهیزات و خدمات فنی، مهندسی و تجارت فراورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی، از دیگر فعالیت‌های صورت گرفته وزارت نفت دردوره یاد شده است که کارنامه آن را در دیپلماسی انرژی موفق تراز همیشه کرده است .
درخشش دیپلماسی در حوزه گاز
اما دیپلماسی انرژی ایران در حوزه گازهم خوش درخشید و با انعقاد قرارداد سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان با رقم سالانه 1.5 تا 2 میلیارد مترمکعب و همچنین امضای تفاهم‌نامه افزایش دو برابری سوآپ گاز از ترکمنستان به آذربایجان با رقم سالانه 3 تا 4 میلیارد مترمکعب، تمدید صادرات گاز ایران به عراق و دیدار و رایزنی برای تداوم قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه، صادرات دریایی گاز مایع و نهایی شدن 28 قرارداد جمع‌آوری گازهای همراه نفت، مسیر حضور ایران را در بازارهای جهانی هموارتر کرد .
گسترش روابط راهبردی ایران و روسیه
از دیگر برنامه‌های ایران برای گسترش دیپلماسی انرژی می‌توان به رابطه راهبردی با کشور روسیه اشاره کرد که بسیار برای هر دو کشور حائز اهمیت است. به عقیده کارشناسان، ارتباط ایران و روسیه رابطه‌ای راهبردی و عمیق است که می‌تواند بسیار توسعه یابد. مقام‌های عالی دو کشور، بارها علاقه‌مندی خود را برای توسعه روابط اعلام کرده‌اند که می‌تواند به‌طور ویژه در حوزه انرژی ظهور و بروز یابد.
برگ برنده برای درآمدزایی
برای ایران به عنوان کشوری که دارای ذخایر عظیم نفت و گاز در درون مرزهای ملی و پیرامون است، دیپلماسی انرژی ابزاری برای بیشینه سازی دستاورد‌ها از نظام اقتصادی- سیاسی جهان به شمار می‌آید و سبب افزایش قدرت چانه زنی ایران در عرصه تعاملات بین‌الملل می‌شود.
قرارگیری ایران در موقعیت ژئوپلیتیک دنیا و موقعیت جغرافیایی مناسب در خلیج فارس و دریای خزر از یک سو وداشتن تجربه طولانی در حوزه انرژی از دیگرسو سبب شده است ایران به یکی از کشورهای پراهمیت و تعیین‌کننده در زمینه تأمین انرژی جهان تبدیل شود. موقعیت ایران از لحاظ مسیرهای انتقال انرژی و نقش حیاتی در امنیت انرژی جهان بسیار حائز اهمیت است، زیرا ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و ژئوپلیتیک ویژه‌ای که براى منطقه محصور در خشکى آسیاى مرکزى دارد، یک کشور ترانزیتى مطلوب به شمار می‌آید و مىتواند تولیدات نفت و گاز این کشورها را به بهترین شکل به دریاى آزاد و حتی از طریق ترکیه به اروپا برساند.
جایگاه ایران در تأمین منابع انرژی جهان
وجود ذخایر عظیم نفت و گاز و قابلیت‌های موجود در صنعت نفت ایران، این کشور را به یکی از بازیگران اصلی عرصه تأمین انرژی جهان تبدیل کرده است تا آنجا که حذف نقش ایران در تأمین منابع انرژی جهان به راحتی امکان‌پذیر نیست. بر اساس آمار‌های رسمی اعلام شده، ذخایر قابل استحصال نفت ایران بر مبنای ضریب بازیافت، حدود ۱۵۷ میلیارد بشکه و ذخایر گاز آن حدود ۳۳ تریلیون مترمکعب است که درمجموع از نظر وجود ذخایر نفت و گاز حدود ۳۳۰ تریلیون مترمکعب برآورد می‌شود. ایران از نظر نفت وگاز درجا و همچنین مایعات و میعانات درجا درمجموع بیش از ۱۲۰۰ میلیارد بشکه معادل نفت خام در زیرزمین دارد. از سوی دیگر، افزایش تولید نفت خام ایران از 2.2 میلیون بشکه در روز به 3.3 میلیون بشکه در روز در پاییز 1402 طی دو سال فعالیت دولت سیزدهم، برگ برنده‌ای مهم در دیپلماسی فعال انرژی این کشور محسوب می‌شود. ایران درمجموع با ۱۵ کشور دارای مرزهای خاکی و آبی است که فرصت‌ها و زمینه‌های ارزشمندی را برای این کشور به ارمغان آورده است و می‌تواند روزبه‌روز توسعه یابد؛ از این رو سیاست تعمیق روابط با همسایگان و کشورهای منطقه در بازگشایی زمینه‌های تازه و بازارهای جدید صادراتی می‌تواند برای این کشور بسیار مؤثرارزیابی شود.
سربلند از تحریم‌ها
آمارها بیانگر واقعیت‌های روشن از تلاش وزارت نفت برای دستیابی به جایگاه واقعی خود در بازارهای بین‌المللی است . گزارش بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در 6 ماه دوم سال 1402 نشان می‌دهد که صادرات نفت کشور در ۶ ماه نخست سال 1402 نسبت به مدت مشابه سال پیش از آن (1401) حدود ۶۰ درصد افزایش یافته و موفقیت دولت سیزدهم در مقابله با تحریم‌های نفتی کاملاً مؤثر بوده است. عملکرد خیره‌کننده وزارت نفت دولت سیزدهم در صادرات نفت باعث شد که روزنامه انگلیسی فایننشال تایمز گزارشی از صادرات نفت ایران منتشر و اذعان کرده است که ایران بیش از هر زمان دیگری در ۶ سال گذشته نفت صادر می‌کند و درآمد آن به سالانه ۳۵ میلیارد دلار رسیده است. از سوی دیگر، طبق گزارش مؤسسه ورتکسا که در زمینه رصد اطلاعات شرکت‌های نفتی فعالیت می‌کند، تهران در سه ماه اول سال جاری میلادی روزانه به طور متوسط ۱.۵۶ میلیون بشکه نفت فروخته است. تقریباً همه نفت ایران به چین صادر شده و رقم ماهانه (و نه میانگین) فروش ایران به بالاترین سطح از سه ماه سوم سال ۲۰۱۸ رسیده است؛ درحالی که تحریم‌های دوره دوم از نوامبر سال ۲۰۱۸ و در سه ماه چهارم این سال بر صادرات نفت ایران اعمال شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد اگرچه صادرات نفت کشور از زمان خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و بازگشت و تشدید دوباره تحریم‌ها محدود شد، اما با روی کار آمدن دولت سیزدهم این روند معکوس شد؛ به طوری که در سال ۱۴۰۰ شاهد افزایش ۸۰ درصدی صادرات نسبت به سال ۱۳۹۹ بودیم؛ همچنان که یک کارشناس نفت حوزه بین‌الملل اذعان می‌کند که ایرانی‌ها هنر دور زدن تحریم‌ها را به خوبی آموخته‌اند.
کانال‌های فعال فروش
محمد صادق مهرجو، کارشناس ارشد نفت و انرژی با بیان اینکه دولت سیزدهم تحریم‌های فروش نفت را دور زده است، گفت: فروش نفت ایران به جز سال 96 تا نیمه سال 97 تحت شدیدترین تحریم‌ها قرار داشته و تحریم‌ها از 13 سال گذشته تا کنون پابرجا بوده است.
وی افزود: با روی کار آمدن دولت سیزدهم و تغییر جهت سیاست‌گذاری‌ها برای فروش نفت، دولت و وزارت نفت توانست تحریم‌ها را دور بزند و همه کانال‌های فروش نفت را فعال کند؛ دستاوردی که به گفته وی، از اواخر دولت دوازدهم به فرمان مقام معظم رهبری این اقدام آغاز و در دولت سیزدهم این موضوع با جدیت پیگیری شد.
وی توضیح داد: در سال 1399 به دنبال تشدید تحریم‌های ظالمانه، رقم تولید نفت ایران به میزان قابل توجهی سقوط کرد، تا زمانی که دولت سیزدهم مستقر شد و رقم تولید نفت به میزان 2 میلیون و 550 هزار بشکه در روز افزایش یافت.
به گفته وی، وزارت نفت تا پایان سال 1400 این رقم را به بیش از 2 میلیون و 600 هزار بشکه در روز رساند؛ اقدامی که با توجه به تحریم‌های موجود بسیار اثرگذار بود. در سال 1401 رقم تولید نفت ایران به متوسط 2 میلیون و 770 هزاربشکه در روز رسید؛ به گونه‌ای که افزون بر تأمین نیاز داخلی، صادرات نفت ایران افزایش یافت، سازوکار فروش نفت ایران بیشتر از گذشته تقویت و بازار شرق آسیا از نفت ایران تأمین شد.
این کارشناس ارشد نفت و انرژی تاکید کرد: با دورزدن تحریم‌ها درآمدهای ارزی صادرات نفت نصیب کشور شد، ضمن آنکه تولید نفت در مسیر افزایشی قرار گرفت.
به گفته مهرجو، در سال 1402 تولید نفت ایران به متوسط 3 میلیون و 200 هزار بشکه در روز افزایش یافته است. با توجه به نیازروزانه پالایشگاه‌های کشور به خوراک یک میلیون و ۷۰۰ تا یک میلیون و۸۰۰ هزار بشکه ؛بنابراین تا روزانه یک میلیون و 500 هزار بشکه به رقم صادرات نفت ایران اضافه شده وصادرات نفت ایران به این میزان افزایش یافته است.
وی تصریح کرد: برنامه وزارت نفت درسال جاری برای افزایش ظرفیت تولید نفت به منظور عبور از تولید 3 میلیون و 800 هزار بشکه و دستیابی به تولید 4 میلیون بشکه در روز بسیار جدی است و وزارت نفت در کنار اجرای برنامه‌های نگهداشت تولید و برنامه تعمیرات اساسی تجهیزات و تأسیسات صنعت نفت به تعهد خود در افزایش درآمدهای ارزی کشور پایبند است.
تنوع بازارصادرات به روش بازمعماری تجاری
سید نصرالله ابراهیمی، دانشیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران نیز درباره گستره دیپلماسی انرژی گفت: افزایش ظرفیت تولید نفت و گاز و بازگشت به ظرفیت پیش از شروع تحریم‌ها به میزان حدود 4 میلیون بشکه در روز از یک سو و افزایش دیپلماسی اقتصادی به ویژه با همسایگان و قطب‌های اقتصادی جدید اقتصاد جهان مانند کشورهای عضو بریکس (نام گروهی از کشورها به رهبری قدرت‌های اقتصادی نوظهور) از جمله کشورهای هند، چین، برزیل و روسیه از دیگر سو می‌تواند صنعت نفت و گاز کشور را در تنوع سازی بازار تعاملات بین‌المللی انرژی به صورت نقش آفرین فعال و مؤثر کند.
وی افزود: بازمعماری تجارت انرژی به ویژه نفت و رشد صادرات آن و فرآورده‌های نفتی و گازی با وجود تشدید تحریم‌های اقتصادی در سال‌های اخیر، از طریق تمرکز بر بازارسازی و ایجاد تقاضای جدید در آن با تکیه بر فعال کردن ظرفیت مستهلک شده پالایشگاهی در نقاط مختلف دنیا نظیر کشورهای آفریقایی و آمریکای لاتین، همچنین حرکت به سمت تنوع مبادی صادرات از طریق بازاریابی نوین در زمینه پالایشگاه‌های کوچک شرق آسیا توانسته است رشد اقتصادی صنعت نفت و گاز کشور را در دولت سیزدهم رقم بزند.