امروزه علم هواشناسی و داده‌های این دانش، زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ورزشی را در جامعه تحت تأثیر قرار داده است، به طوری که در دنیای امروز پیش‌بینی وضعیت آب‌وهوا دیگر کافی نیست و آنچه باعث می‌شود مردم اهمیت حفظ سیاره را درک کنند، پیش‌بینی‌های مبتنی بر تأثیر تغییرات آب‌وهوایی بر حفظ جان و معیشت انسان‌ها است؛ پیش‌بینی‌هایی که به آنها نشان می‌دهد در صورت ادامه روند موجود، در آینده‌ای نه چندان دور، آب‌وهوا با بشر چه خواهد کرد و چه بلایی بر سر تمدن بشری خواهد آورد.
این حقیقت فلسفه کار جامعه هواشناسی جهان است که از سال ۱۸۷۳ راهنمای بشر برای تبدیل علم به خدماتی برای نسل‌های کنونی و آینده جامعه بوده است، اهمیت این جایگزینی از آنجا مشخص می‌شود که ارائه اطلاعات قدیمی و جدید در کنار اندازه‌گیری‌های دقیق در مورد تغییرات آب‌وهوایی و اقلیمی نقش مهمی در نجات جان میلیاردها جاندار ساکن زمین ایفا می‌کند، از این‌رو روز جهانی هواشناسی به مناسبت آغاز فعالیت سازمان جهانی هواشناسی به‌عنوان رویدادی برای بزرگداشت اهداف و دانش‌های این سازمان در بیست‌وسوم مارس ۱۹۵۰ ایجاد شد.
این روز از سال ۱۹۶۱ در جهت افزایش آگاهی انسان‌ها در زمینه آب‌وهوا و اجرای اقدامات مفید برای بهبود و تغییرات اقلیم در هر سال با موضوع جدیدی برگزار شد که بخشی از حمایت‌های WMO از روز جهانی هواشناسی به‌شمار می‌رود، این مضامین به دنبال جلب توجهات جهانی به شیوه‌هایی است که نشان می‌دهد آب‌وهوا و محیط‌زیست برای بقای زندگی حیاتی هستند، به طوری که این سازمان هر سال در تاریخ تأسیس، یک شعار را اعلام می‌کند و این روز در تمام کشورهای عضو سازمان جشن گرفته می‌شود، در ایران نیز هر ساله بیست‌وسوم مارس مصادف با سوم فروردین که در سال‌های کبیسه این روز مصادف با چهارم فروردین است به‌عنوان روز جهانی هواشناسی گرامی داشته می‌شود.
تاریخچه تبادل داده‌های این سازمان داستانی قابل توجه از دیدگاه‌های علمی، توسعه فناوری و مهم‌تر از همه، یک سیستم منحصر به‌فرد همکاری برای خدمت به جامعه است، بر همین مبنا موضوع این روز در سال ۲۰۲۴ از سوی سازمان جهانی هواشناسی با صدور پیامی «خط مقدم اقدام اقلیمی» به عنوان شعار سال جاری انتخاب شده است.
تغییرات اقلیمی، مهم‌ترین علت تغییر در الگوهای آب و هوایی در سراسر کره زمین و به عقیده بسیاری از دانشمندان، بزرگترین بحرانی است که بشر در طول تاریخ با آن مواجه شده است، تغییر اقلیم به تغییرات طولانی‌مدت در دما، بارش، باد و سایر عناصر آب و هوایی اطلاق می‌شود، این تغییرات می‌توانند ناشی از فرایندهای طبیعی مانند فعالیت‌های آتشفشانی یا تغییرات در تابش خورشیدی باشند، اما در دهه‌های اخیر، فعالیت‌های بشری مانند سوزاندن سوخت‌های فسیلی، تخریب جنگل‌ها و سایر پیامدها، نقش عمده‌ای در این تغییرات داشته‌اند، از این رو پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم، تمام کشورهای جهان، از جمله ایران را تحت‌تأثیر قرار داده و مقابله مستقیم و الزام‌آور با آن نیازمند تدابیر جدی در تمام دنیا است.
امروزه در بیشتر کشورهای توسعه یافته و حتی در حال توسعه، دنیای اطلاعات و داده‌های هواشناسی به‌عنوان زیربنای اجرای طرح‌های محیط‌زیستی، عمرانی، اجتماعی و اقتصادی که در راستای آبادانی هر منطقه‌ای صورت می‌گیرد، اهمیت به سزایی داشته است، به طوری که در برخی کشورهای دنیا سیستم‌های هواشناسی به عنوان یک بازو در اختیار مسئولان محلی قرار دارد، از این‌رو در زمان حاضر دایره وسعت ارائه خدمات هواشناسی باید به قدری گسترش پیدا کند که علاوه بر ارائه اطلاعات آمار به بخش‌های مختلف دولتی از جمله هوانوردی و امنیت پروازی، زیست محیطی، منابع آب، کشاورزی و امنیت غذایی، شهرسازی، بخش‌های غیردولتی نیز با صدور پیش آگاهی‌ها و مدیریت ریسک بحران‌های طبیعی بتواند حافظ جان و مال عموم مردم و منابع ملی باشد.
کشور ایران با عضویت در سازمان هواشناسی جهانی یکی از کشورهای پیشرفته در زمینه پارامترها و داده‌های هواشناسی است، به طوری که یکی از تغییرات مهم ایجاد شده راه‌اندازی ایستگاه‌های خودکار هواشناسی در سراسر کشور است، سامانه خودکار هواشناسی IOT-WS۱۰۰ سامانه‌ای هوشمند جهت اندازه‌گیری خودکار دما و رطوبت است که قابلیت اتصال به سنسورهای اندازه‌گیری جهت و شدت باد، تشخیص نوع بارش و میزان بارش برف و باران، اسیدیته خاک (pH) و سختی خاک(Ec)، اعلام نشتی را دارد، این سامانه از طریق اینترنت و یا پیامک تمام اطلاعات ثبت شده را به سرور ارسال و امکان تحلیل داده‌ها طی هر دوره زمانی را فراهم می‌کند.
بر این اساس با توجه بر اینکه یک پیش‌بینی درست و به‌موقع هواشناسی چندین میلیارد تومان منفعت برای کشور به‌همراه دارد و ارائه نکردن خدمات به موقع، خسارات زیادی به جامعه وارد خواهد کرد و از سوی دیگر تغییرات آب‌وهوایی که از آنها به‌عنوان «تهدید وجودی زمین» یاد می‌شود، در صورتی که مورد رسیدگی قرار نگیرد، خطرات نهفته قابل‌توجهی ایجاد خواهد کرد و حتی ممکن است به بحران یا به یک فاجعه‌ای جهانی و غیرقابل انکار تبدیل شود، با احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ایران گفت‌وگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
علم هواشناسی در پیش‌بینی‌ها و تغییرات اقلیم چقدر اهمیت دارد؟
مرکزی به عنوان مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در کشور وجود دارد که روزانه حجم عظیمی از داده‌ها را پردازش می‌کند، این مرکز به طور روزانه بولتن‌هایی از وضعیت بارندگی، دما، تغییرات کوتاه مدت و بلندمدت را گزارش می‌دهد.
به عنوان مثال، بر اساس بولتن‌ها از آغاز سال آبی تا وقت مشخص به طور روزانه شرایط نوسانات دمایی، بارش‌ها و خشکسالی رصد می‌شود و مطابق گزارش‌نامه ماهانه، موقعیت خشکسالی برای یک تا سه ماه، سه و حتی ۱۰ سال گذشته بررسی خواهد شد که میانگین بارندگی‌ها نسبت به نرمال چه وضعیتی دارد و چند درصد کاهش یا افزایش داشته است.
برحسب بولتن گزارش‌های فصلی و سالانه، تغییرات ۵۰ سال گذشته نسبت به میزان بارندگی‌ها و دما که از مهم‌ترین کمیت‌های تغییرات اقلیم است، به صورت دقیق و برخط وضعیت تغییر اقلیمی در کشور از نظر هواشناسی مشاهده، پایش و منتشر می‌شود.
اهمیت اطلاعات اقلیمی در کاهش خطر بلایای طبیعی چگونه ارزیابی می‌شود؟
پایش تغییرات یکی از مناسب‌ترین راهکارها برای سازگاری با تغییرات اقلیم است، زیرا به نوعی ما را نسبت به وضعیت پارامترهای اقلیمی حساس می‌کند، سازمان جهانی هواشناسی «خط مقدم اقدام اقلیمی» را به عنوان شعار سال جاری روز جهانی هواشناسی اعلام کرده که بیانگر یکی از وظایف اساسی سازمان هواشناسی در دنیا که همان مشاهده، پایش و محاسبه تغییرات کمیت‌های مهم آب و هواشناسی است و تمام این موارد مبتنی بر داده‌های مشاهداتی و از صحت بالایی برخوردار است.
تغییر اقلیم از محیط‌زیست جدا نیست و اگر بارندگی کم و هوا گرم‌تر شود، تحت‌تأثیر سناریوهای مختلف تغییر اقلیم رخ داده است، مطابق پیش‌بینی‌ها با تغییرات اقلیم مناطق خشک، خشک‌تر می‌شود و طی روند کاهش بارندگی‌ها و افزایش دما در جهان، با دسترسی آب کمتر در آن سرزمین‌ها، پوشش گیاهی و سبزینگی از بین می‌رود و با افزایش گردوخاک و رشد پدیده‌هایی همانند آتش‌سوزی و سیل‌های فراوان به صورت سیل‌آسا و ناگهانی محیط‌زیست آسیب و تخریب خواهد شد.
تغییرات اقلیمی به‌صورت کلان در مناطق مختلف دنیا تأثیرگذار بوده و مهم‌ترین عامل تغییرات اقلیمی افزایش دما در سطح زمین است، این تغییرات اثرات مختلفی همچون آب شدن یخ‌های قطب شمال و تغییر در اکوسیستم کل منطقه داشته است؛ افزایش دما در قطب شمال بیش از سایر نقاط دنیا بوده است، به طوری که طی دو تا سه دهه آینده هیچ یخی در جهان وجود نخواهد داشت.
مباحث تغییرات اقلیم در عصر حاضر به یکی از موضوعات مهم سیاسی در دنیا تبدیل شده به نحوی که دبیرکل سازمان ملل و وزرای خارجی کشورهای مختلف در مقامات سیاسی و رؤسای جمهوری کشورها، کنفرانس‌های گوناگونی برای سازگاری و مقابله با این پدیده برگزار می‌کنند.
تغییرات اقلیمی بر افزایش گرمایش زمین چه تأثیراتی داشته است؟
دمای سیاره زمین، یک درجه گرم‌تر شده و از ۱۳ به ۱۴ درجه رسیده است، این افزایش گرما در همه مناطق دنیا یکسان نیست و در بعضی نقاط شاید سه تا چهار درجه گرم باشد، به‌طور مثال قاره اروپا حدود ۲.۵ درجه گرم‌تر شده، مناطق قطبی سه تا پنج درجه افزایش دما داشته و سرزمین‌های خاورمیانه از جمله ایران دو تا ۲.۵ درجه گرم شده است و نواحی آمریکای لاتین کمترین گرمایش را به نسبت سایر سرزمین‌ها داشته‌اند.
افزایش دما و گرمایش زمین در خشکی‌ها در حال افزایش است به طوری که ۲۰۲۳ گرم‌ترین سال جهان شد و از ماه می‌تا دسامبر اوایل سال ۲۰۲۴ به عنوان ماه‌های گرم‌تر زمین شناخته شدند و امواج گرما در آب اقیانوس‌ها نسبت به گذشته بسیار شدیدتر شده که این تغییرات شدید نه تنها برای حیات جانوران و گیاهان بسیار خطرناک است، بلکه گرمایش جهانی سبب کاهش صید ماهیان، بروز انواع بیماری‌ها حادتر و فراگیر، نابودی تالاب‌ها، دریاچه‌ها، تبخیر سریع آب رودخانه‌ها، بیابانی شدن خشکی‌ها و افزایش کانون‌های گردوغبار در دنیا خواهد شد.
بالا آمدن سطح دریاها از دیگر علل تغییرات اقلیم و گرمایش زمین است که در پی این اتفاق میزان جذب دی اکسید کربن در آب اقیانوس‌ها نسبت به گذشته افزایش پیدا می‌کند و این موضوع سبب اسیدی‌تر شدن محیط اقیانوس و نابودی زیست جانوری در دریاها و گیاهان دریایی می‌شود؛ ایران از جمله مناطقی است که تحت‌تأثیر تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی قرار گرفته، به طوری که یخچال‌های دائمی در کشور ذوب شدند و با تداوم این روند، میزان حجم آب شیرین کمتری در رودخانه‌ها در اختیار ما قرار می‌گیرد و آورده رودها کاهش می‌یابد.
انسان در افزایش گرمای کره زمین و تغییرات اقلیم تا چه میزان تأثیرگذار است؟
دلایل اصلی گرمایش زمین انسان‌ها هستند، با صنعتی شدن وضعیت زندگی انسان‌ها طی سال اخیر بدون هیچ‌گونه واهمه، توجه و احترام به محیط‌زیست مغرضانه برای پیشبرد اهداف خود سوخت‌های فسیلی را مانند زغال‌سنگ، گازوئیل، مازوت، بنزین و گاز را سوزانده‌اند، چراکه این سوخت‌ها حجم زیادی از گاز دی‌اکسید کربن را آزاد می‌کنند، چنین گازهایی تا حدودی توسط گیاهان جذب می‌شود، اما مازاد آنها سبب افزایش غلظت گازها در جو زمین شده است، البته گازهای ماکسا، ترکیبات نیتروژن، ساکسا از ترکیبات سولفوری نیز اثرگذاری بسیاری دارند.
اگر به روی دیگر سکه نگاه کنیم، انسان‌ها برای تأمین مواد غذایی خود طی سال‌های اخیر، به طور صنعتی دام و طیور بسیاری را در کشورهای مختلف و دنیا پرورش داده‌اند و با تولید گاز متان آسیب‌های را بر محیط‌زیست وارد کردند، دو گاز دی‌اکسید کربن و متان مهم‌ترین علل گرمایش سیاره زمین است که امروزه به عنوان گازهای گلخانه‌ای شناخته می‌شوند.
آلودگی هوا و گرمایش زمین ناشی از سوخت‌های فسیلی از بزرگترین چالش‌های قرن به شمار می‌رود؟
در فصل زمستان، با ورود به گلخانه‌های بدون بخاری، شاهد دمای بیشتر گلخانه‌ها نسبت به محیط اطراف هستیم، زیرا با تابش نور به گلخانه‌ها و برخورد انعکاس آن از زمین و سطح برگ گیاهان با شیشه‌ها یا محفظه نگهداری گلخانه، مجدد نورها به بدنه خروجی منعکس می‌شوند، در واقع بخشی از نورهای تابشی به دام می‌افتد و با برون‌رفت سبب گرمایش فضا پیرامون خواهند شد، بنابراین عملکرد این گازهای گلخانه‌ای مانند پتویی مورد استفاده انسان‌ها است که بدون عبور دما، گرما را افزایش می‌دهند.
در عصر حاضر گازهای دی‌اکسید کربن و متان به عنوان گازهای گلخانه‌ای نام‌گذاری شده است و این دو گاز، گازهایی هستند که انسان‌ها به دلیل فعالیت‌های صنعتی بسیار گسترده، سبب افزایش غلظت آنها در مقایسه به ۱۰۰ سال گذشته شده‌اند.
غلظت دی‌اکسید کربن به ازای هر یک میلیون واحد ذره در جو طی ۱۰۰ سال گذشته حدود ۲۷۰ پی‌پی‌ام بوده، اما این میزان اکنون به ۴۲۴ پی‌پی‌ام افزایش یافته است، لذا چنین رشد صعودی اجازه نمی‌دهد انرژی خورشیدی که طول روز در سطح زمین جذب شده است با وجود گازهای فعال جو، طی شب از سیاره خارج شوند، لذا عملکرد آن همانند شیشه محیط گلخانه‌ها خواهد بود و سبب افزایش گرمایش زمین می‌شود.
بسیاری از کشورها دنیا به ویژه کشورهای بزرگ و صنعتی آمریکا، چین، هند، ژاپن و اروپایی با بهره‌مندی حجم گسترده‌ای از مصارف نفت، گاز و زغال‌سنگ در توسعه فعالیت‌های صنعتی خود سبب پیدایش گرمایش زمین شده‌اند، زیرا این نوع سوخت یکی از منابع اصلی آلاینده و تولید گاز دی‌اکسید کربن است؛ البته سرزمین‌هایی که به دلیل ارزانی انرژی نفت از آن بهره‌وری بیشتر می‌کنند با سوزاندن مواد زاد نفتی کنار چاه‌ها، منجر به گسترش حجم بالای آلایندگی‌ها و انتشار گازهای گلخانه‌ای خواهد شد.
تأثیرگذاری و تأثیرپذیری تغییرات آب‌وهوایی چگونه نمود پیدا می‌کند؟
با گرمای هوا، میزان حرارت آب هم افزایش پیدا می‌کند و به تدریج حجم توازن دمایی الگوی جوی اطراف کره زمین نامتوازن خواهد شد، به طوری که در عصر حاضر بعضی مناطق با خشکسالی‌ها گسترده و بعضی دیگر با ترسالی یعنی افزایش حد نرمال بارندگی‌ها مواجه هستند، زیرا در این شرایط با کاهش ظرفیت بارش برف، بارش‌ها بیشتر گرایش به بارندگی‌های گسترده دارند.
با تنزل بارش‌های جامد مانند برف، ذخایر آبی مناطق کوهستانی، برفی و سردسیر کره زمین کاستی می‌یابد و در فصول بهار و تابستان با ذوب زودهنگام برف‌ها در نیمه دوم سال، دبی رودخانه‌ها به دلیل نبود جریان آب حاصل از ذوب، بسیار سریع‌تر تقلیل خواهد یافت، اکنون تبدیل رودخانه‌های دائمی به فصلی و خشکی سریع رودهای فصلی از زمان مقرر در طبیعت، گواه بر این ادا است که دسترسی انسان به منابع آبی در بسیاری از نقاط دنیا محدود شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که سطح پوشش برف در ارتفاعات ایران بسیار کاهش یافته است، این شرایط مختص ایران نیست، بلکه بسیاری از مناطق جهان با این چالش روبه‌رو هستند، کاهش برف در یک منطقه کوهستانی یعنی از بین رفتن آب در رودخانه‌های فصلی و کاهش آب در رودخانه‌های دائمی، اگرچه برخی رودخانه‌های دائمی ما مانند «اترک» هم به این دلیل خشک شده‌اند؛ این تغییرات فشار بر منابع طبیعی را گسترش داده است، فشاری که چند سویه و چند جانبه است و با بررسی دقیق اطلاعات و در نظر گرفتن همه جوانب، می‌توانیم به درک عمیق‌تر و متعادل‌تر از مسائل پیچیده مانند تغییرات آب‌وهوایی و تغییرات عامدانه آن دست یافت.
علت گردوغبار و ریزگردهای موجود، تشدید خشکسالی بر اثر تغییرات اقلیم است؟
گرمایش جهانی زمین و تغییرات اقلیمی سبب توسعه مراتع بیابانی و افزایش کانون‌های گردوغبار خواهد شد و با زیر سؤال بردن امنیت غذایی باعث کاهش محصولات کشاورزی و مهاجرت انسان‌ها از دیار و سرزمین خود برای اسکان در مناطق مناسب می‌شود.
در دهه‌های اخیر بیش از پتانسیل زمین از آن استفاده کردیم و آب‌های زیرزمینی را بیش از آنچه که مجاز بودیم، به سرعت تخلیه کردیم و امکان تجدید و جایگزینی آنها توسط طبیعت وجود نداشت، بنابراین راهکار طولانی‌مدت برای از بین بردن کانون‌های گردوغبار و سازگاری با تغییرات اقلیم، کاهش مصرف آب در طول بلندمدت است و نباید از این منابع بیش از چیزی که طبیعت می‌تواند در اختیار انسان بگذارد استفاده شود، چرا که عوارض تغییرات اقلیم بسیار فراگیر است و ارکان جامعه را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
راهکارهای سازگاری با تغییرات اقلیم چیست؟
استخراج آب از زیرزمین و تجدید آن توسط بارندگی باید به تعادل برسد؛ در صورتی که این اقدام صورت گیرد، زمین و طبیعت توان خود را بازمی‌یابد و وضعیت سبزینگی و پوشش گیاهی بهتر می‌شود، در نتیجه پتانسیل گردوخاک کاهش می‌یابد، باید به طبیعت احترام گذاشته شود و کشاورزی نیز به سمت کشاورزی توسعه یافته پیش رود، تغییر نوع محصول، تغییر نوع کشت و تغییر زمان آب‌دهی از راهکارهای کم کردن مصرف آب در کشاورزی است.
در صنعت نیز بازچرخانی آب و استفاده از پساب‌های شهری به جای آب‌های جاری یا آب‌های زیرزمینی، راهکارهایی است که می‌توان از آن بهره گرفت، عمده‌ترین مشکل در خشکسالی و تولید گردوخاک کمبود آب و بارش است؛ تغییر اقلیم سبب شده است که از مقدار بارش منطقه به خصوص خاورمیانه در طول چهار دهه گذشته به طور جدی کاسته شود.
بهره‌مندی از انرژی‌های پاک خورشیدی و بادی، یکی از اساسی‌ترین راهکاری‌های کاهش آلایندگی‌ها و گرمایش زمین است، تولید گازهای دی اکسیدکربن و متان دست‌ساز انسان با توسعه مصارف سوخت‌های فسیلی نفت، گاز، بنزین، گازوئیل، مازوت و زغال‌سنگ یکی از مهم‌ترین عوامل گرمایش سیاره زمین است، زیرا در سطح صنایع برق و الکتریسیته توربین‌های گازی با زغال‌سنگ و گاز به عنوان منابع مهم آلایندگی‌ها، فعال هستند، اکنون بسیاری از کشورها برای تولید الکتریسیته در مجتمع‌های برق به سمت بهره‌وری و گسترش انرژی‌های پاک حرکت کرده‌اند.
در این مسیر کشورهای اروپایی طی هدف‌گذاری بلندمدت مصمم هستند که تولیدات الکتریکی و برقی صنایع قاره اروپا را با استفاده از انرژی‌های پاک تا سال ۲۰۳۰ حدود هفت تا هشت سال آینده به ۴۵ درصد برسانند و به تدریج این میزان را تا ۲۰۵۰ به صددرصد توسعه دهند، امید است که کشورمان نیز با سرمایه‌گذاری بیش از پیش به سوی استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر حرکت کند، زیرا بهره‌وری از چنین انرژی‌هایی یکی از مهم‌ترین راهکارهای کاهش گرمایش زمین است، بنابراین یافتن راه‌حل‌هایی برای چالش‌های پیچیده‌ای مانند تغییرات اقلیم به همکاری و گفت‌وگوی بین افراد با تخصص‌ها و دیدگاه‌های مختلف نیاز دارد تا با بررسی دقیق اطلاعات و در نظر گرفتن همه جوانب، بتوان به سمت آینده‌ای پایدارتر برای همه حرکت کرد.