ستاره صبح-
تحریم تسلیحاتی شورای امنیت سازمان ملل متحد از نیمه‌شب ۲۷ مهر ۱۳۹۹ پس از ۱۳ سال پایان گرفت. بنا به توافق هسته‌ای ایران با شش قدرت جهانی (برجام) در سال ۲۰۱۵، تحریم تسلیحاتی ایران در این تاریخ لغو و ایران می‌تواند از کشورهای دیگر سلاح‌های متعارف بخرد. واشنگتن در ماه‌های گذشته تلاش کرد با طرح قطعنامه‌ای در سازمان ملل متحد تحریم تسلیحاتی ایران را تمدید کند اما این قطعنامه حتی بعد از رایزنی‌های بسیار واشنگتن رأی نیاورد. در پی شکست این قطعنامه آمریکا به فعال کردن "مکانیسم ماشه" که یکی از مفاد توافق هسته‌ای موسوم به برجام است متوسل شد اما این کار هم با مخالفت امضاکنندگان دیگر برجام ازجمله چین و روسیه همراه بوده است. اما درنهایت مایک پومپئو، وزیرخارجه آمریکا، با پافشاری بر این دیدگاه آمریکا، کمتر از یک ماه پیش با انتشار بیانیه‌ای رسماً مدعی آغاز بازگشت تحریم‌های ایران مطابق مکانیسم ماشه برجام شد. معلوم نیست که آیا این اقدام واشنگتن در حد یک حرکت سیاسی باقی خواهد ماند یا کاخ‌سفید خواهد توانست با استفاده از ابزار اقتصادی و قدرت سیاسی، کشورهای دنیا را ناچار به همراهی با خود کند.
پیروزی بزرگ
ایران پایان رسمی این تحریم را یک "پیروزی بزرگ" خوانده و درحالی‌که می‌گوید به دلیل تحریم آمریکا قادر به تأمین داروی موردنیاز خود نیست، حسن روحانی رئیس‌جمهور گفته است با پایان این تحریم‌های تسلیحاتی اکنون «می‌توانیم از هر کس می‌خواهیم سلاح بخریم و به هر کس می‌خواهیم سلاح بفروشیم». آمریکا اما تأکید کرده است کشورهایی را که با ایران، معامله تسلیحاتی کنند مجازات خواهد کرد و بنابراین با این اوصاف، روشن نیست که تجارت نظامی با ایران عملاً چقدر اتفاق خواهد افتاد. شورای امنیت در اوج بحران هسته‌ای ایران، تحریم مربوط به تجارت سلاح‌های متعارف را تصویب کرد و کشورهای عضو سازمان ملل را از خریدوفروش مستقیم و غیرمستقیم هرگونه جنگ‌افزار تهاجمی و دفاعی و آموزش‌های مرتبط با آن با ایران منع کرد. دلیل این تحریم، نگرانی از ماهیت برنامه اتمی ایران بود تا درصورتی‌که انحرافی به‌سوی اهداف نظامی داشته باشد، با تحریم تسلیحاتی از سرعت آن و توانایی تهاجم احتمالی با سلاح هسته‌ای کاسته شود. هرچند بنا به فتوای مقام معظم رهبری، تولید، نگه‌داری و به‌کارگیری تسلیحات هسته‌ای حرام است و بر این اساس مقامات کشورمان تأکید کرده‌اند برنامه هسته‌ای ایران اهداف نظامی را دنبال نمی‌کند.
ادامه تحریم‌های یک‌جانبه
این تحریم در پنج سال اخیر به‌صورت محدود باقی‌مانده بود یعنی خریدوفروش سلاح فقط بااطلاع و مجوز شورای امنیت امکان‌پذیر بود. اینک تحریم تسلیحاتی شورای امنیت علیه ایران پایان‌یافته است اما تحریم‌های یک‌جانبه دیگر درفروش سلاح به ایران ادامه دارد. تحریم تسلیحاتی جمهوری اسلامی ایران از قدیمی‌ترین تحریم‌هایی است که ایالات‌متحده علیه کشور وضع کرده است. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا سال گذشته یک فرمان اجرایی دیگر هم صادر کرد که بر اساس آن فروش سلاح به ایران نه‌تنها از سوی اتباع و شرکت‌های آمریکایی ممنوع است بلکه شرکت‌های غیرآمریکایی اسلحه‌سازی هم در صورت فروش تسلیحات به ایران در معرض تحریم قرار خواهند گرفت. فروش اسلحه به ایران از سوی اتحادیه اروپا و بریتانیا هم تحریم است و احتمال اینکه تسلیحاتی از سوی این کشورها به ایران فروخته شود، منتفی است. حتی سوئیس که از تولیدکنندگان عمده سلاح است و به دلیل اینکه عضوی از اتحادیه اروپا نیست تعهدی به پیروی از تحریم‌های آن ندارد، در این سال‌ها از فروش سلاح به ایران خودداری کرده است. بنابراین اینکه ایران بتواند با رفع تحریم شورای امنیت از هر کشور غربی که علاقه‌مند بود سلاح بخرد، محتمل نیست. این نکته ازآنجا نیز اهمیت دارد که گزارش‌شده است دونالد ترامپ قصد دارد با صدور فرمان اجرایی تمهیداتی را برای مجازات ناقضان تحریم تسلیحاتی ایران اعلام کند.
همکاری با چین و روسیه
در این وضعیت تولیدکنندگان عمده باقی‌مانده سلاح موردنیاز ایران، کره شمالی، چین و روسیه هستند. کره شمالی به دلیل برنامه تسلیحات اتمی‌اش از سوی شورای امنیت سازمان ملل تحریم است و معامله هرگونه تجهیزات نظامی با آن ممنوع شده است اما چین و روسیه دو کشور عضو دائم شورای امنیت که از طرح آمریکا برای تمدید تحریم تسلیحاتی ایران حمایت نکردند، محتمل‌ترین گزینه فروش سلاح به ایران هستند. پیش‌تر نیز مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا از چین و روسیه به‌صورت مشخص به‌عنوان کشورهایی نام برد که احتمالاً به ایران سلاح خواهند فروخت. اساسی‌ترین نیاز فعلی ایران در تسلیحات، به گفته برخی تحلیلگران امور نظامی هواپیماهای جنگنده است که به دلیل تحریم چهار دهه‌ای آمریکا، نیازمند توسعه و نوسازی است. از میان دو کشور چین و روسیه، روس‌ها یکی از تولیدکنندگان جنگنده‌های موردنیاز ایران ازجمله هواپیماهای سوخو-۳۵ هستند اما تاکنون از فروش آن خودداری کرده‌اند. قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که پس از توافق هسته‌ای برجام تصویب شد، تحریم تسلیحاتی ایران را به محدودیتی تبدیل کرد که بر اساس آن فروش سلاح با مجوز شورای امنیت ممکن بود. ایران در پنج سال اخیر خواستار خرید این جنگنده‌ها بوده اما روسیه با این درخواست موافقت نکرده است.
پیام بین‌المللی روس ها
سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، تأکید کرده است که کشورش مخالف تحریم تسلیحاتی ایران است. به گفته تحلیلگران برای نشان دادن این مخالفت، روسیه باید دستکم با فروش تجهیزات نظامی به ایران، نشان دهد که از تحریم‌های ایالات‌متحده پیروی نمی‌کند اما فروش تسلیحات نظامی تهاجمی همچون جنگنده‌های سوخوی ۳۵ یا موشک‌های زیردریایی، دارای پیامدهای جدی منطقه‌ای است که می‌تواند مخالفت اسرائیل، عربستان سعودی و شرکای جدید روسیه در حوزه خلیج‌فارس را به دنبال داشته باشد. با این اوصاف شاید بتوان گفت دستکم در کوتاه و میان‌مدت فروش سلاح‌های تهاجمی به ایران احتمالاً اولویت روسیه نخواهد بود اما ممکن است سلاح‌های غیرتهاجمی همچون سامانه‌های دفاع موشکی آن‌هم شاید با شروطی ممکن شود. در حال حاضر ایران با انواع تحریم‌های آمریکا درگیر است و در حال حاضر حتی برای ایران مشکل است که طلب خود را از برخی از کشورها مانند عراق و یا کره جنوبی دریافت کند. در چنین وضعیتی فروش تسلیحات هرچند دفاعی، حتماً با موانع جدی‌تری رو به روبروست مگر اینکه روسیه عزم داشته باشد صرفاً با فروش نوعی از تجهیزات به ایران، پیامی بین‌المللی درباره رعایت نکردن تحریم‌های آمریکا بفرستد.
ابهام در موضع چین
سفیر روسیه در ایران به‌تازگی گفته که فروش سامانه موشکی اس-۴۰۰ موضوعی قابل‌مذاکره است به‌شرط اینکه ایران بتواند پول آن را بپردازد. فروش سامانه دفاعی اس-۳۰۰ به ایران پس از توافق برجام و با مجوز شورای امنیت انجام شد بنابراین ممکن است که فروش مدل جدیدتری از این سامانه هم دور از انتظار نباشد؛ اما وضعیت امروز ایران با آن زمان تفاوت‌های جدی کرده است. با توجه به تمایل ایران برای خرید سلاح، ممکن است ایران از محل ذخایر ارزی قابل‌دسترس خود برای خرید تجهیزاتی که روسیه حاضر به فروش آن است خرج کند. اما وضعیت فروش سلاح از سوی چین به ایران به نسبت روسیه، مبهم‌تر است. چین علناً تمایلی به فروش تسلیحات به ایران نشان داده اما در جریان سفر اخیری که محمدجواد ظریف وزیر خارجه ایران به پکن داشته، چین ضرورت حضور ایران در گفت‌وگوهای فراگیر منطقه با حضور اسرائیل و عربستان سعودی را مطرح کرده است. بنابراین ممکن است نتواند چین را حتی متقاعد به فروش تسلیحات سبک کند.
دیدگاه یک تحلیلگر
قاسم محبعلی، مدیرکل پیشین خاورمیانه در گفت‌وگو با ستاره صبح در خصوص پایان تحریم‌های تسلیحاتی ایران خاطرنشان کرد: «ازنظر حقوقی و قطعنامه‌های شورای امنیت و برجام، پنج سال پیش‌بینی‌شده در قطعنامه 2231 پایان یافت و تحریم‌های تسلیحاتی ایران اکنون لغو شده تلقی می‌شود. اما اینکه آیا در عمل خریدوفروش تسلیحاتی برای ایران اتفاق خواهد افتاد یا خیر، نکته دیگری است که نیاز به بررسی دارد. درواقع باید این دو مسئله را از یکدیگر تفکیک کنیم؛ یک واقعیت حقوقی و یک واقعیت عملی یا رفتاری در عالم سیاست و حقوق بین‌الملل وجود دارد. ازنظر حقوقی، تحریم‌های ایران منقضی شده است، اما ازنظر واقعیت سیاست، روابط بین‌الملل بر پایه منافع و قدرت استوار است. یعنی دولت‌ها باید ببینند تجارت تسلیحاتی با ایران، منافعی برایشان در بردارد یا خیر و اینکه آیا این موضوع باعث می‌شود که به منافع ملی و یا شرکت‌های طرف تجاری آن‌ها با ایران خسارت وارد شود یا خیر. از این جنبه می‌توان گفت تغییر خیلی مهمی اتفاق نخواهد افتاد. به این دلیل که کشورها، همان‌گونه که با تحریم‌های یک‌جانبه علیه ایران درباره خرید نفت که حساسیت بر روی آن کمتر بود و نیاز کشورها به نفت بیشتر بود، همراهی کردند، و یا تجارت کالاها و روابط بانکی با ایران را متوقف کردند، انتظار می‌رود در مورد تحریم‌های تسلیحاتی نیز آن‌ها چنین شرایطی را رعایت کنند و بعید است به‌صورت علنی و رسمی کما فی السابق، وارد تجارت تسلیحاتی با ایران شوند. حتی کشورهایی مانند چین و روسیه هم ملاحظات خود را خواهند داشت. اروپا هم که از دیرباز، حتی قبل از برجام، تجارت تسلیحاتی با ایران را متوقف کرده بود. حتی کالاهای دارای استفاده دوگانه که قابلیت استفاده به‌عنوان سلاح دارند هم مشمول تحریم‌های اروپا علیه ایران بوده و هستند. بنابراین تنها تجارت با کشورهایی باقی می‌ماند که در وضعیتی هستند که پیش از برداشته شدن تحریم‌ها نیز، این امکان برایشان وجود داشت که با ایران تجارت تسلیحاتی داشته باشند. این کشورها عبارت‌اند از ونزوئلا، سوریه، کره شمالی و... . اما این کشورها پیش‌ازاین هم چندان به مناسبات بین‌المللی متعهد نبودند. بنابراین بعید است با برداشته شدن تحریم‌های تسلیحاتی، در عمل اتفاقی بیفتد.»